Διαβάστε προσεκτικά τις οδηγίες χρήσεως

Αυτή η προτροπή είναι χρήσιμη όταν θέλουμε να θέσουμε σε λειτουργία το καινούριο μας πλυντήριο ή όταν θέλουμε να συναρμολογήσουμε τα κομμάτια ενός μικρού δικινητήριου αεροπλάνου, μια περίοδο που μας κόλλησε ανεξήγητα και απροσδόκητα το μικρόβιο του μοντελισμού. Όμως, όταν οι οδηγίες χρήσεως αφορούν την ζωή, τότε ανακύπτουν κάτι μικροπροβλήματα με τάσεις γιγαντισμού και προδιαθέσεις γρίφου. Θα φτάσει μια ζωή για να διαβάσουμε τις οδηγίες χρήσεως; Θα είναι επαρκείς οι πληροφορίες έτσι ώστε να εξασφαλίσουν την εύρυθμη λειτουργία της ζωής; Αν αποδειχθούν βαρετές, όπως τόσες και τόσες οδηγίες χρήσεως, μπορούμε να τις παρακάμψουμε και να κάνουμε άμεση χρήση του αντικειμένου, που είναι πάντα το πιο διασκεδαστικό κομμάτι, με μεγάλο κίνδυνο όμως, λόγω της άγνοιάς μας να το καταστρέψουμε πριν καλά καλά μάθουμε να το χρησιμοποιούμε; 

Ο Ζορζ Περέκ τείνει να γίνει ένας από τους αγαπημένους μου συγγραφείς. Σημαντικό μέλος του Ουλιπό (Εργαστήριο Δυνητικής Λογοτεχνίας) που έδωσε νέα πνοή στην λογοτεχνία με τα σκαμπρόζικα λεκτικά παιχνίδια και την επιστράτευση του πάντα ετοιμοπόλεμου σαρκασμού. Οι «Ασκήσεις ύφους» του συνεμπνευστή του κινήματος Ραιμόν Κενώ, υπήρξαν αποκάλυψη για μένα και έκτοτε δεν παραλείπω να ασκούμαι εντατικά και αδιαλείπτως. Ο αγαπητός Καλβίνο πέρασε από εκεί και ένωσε τις δημιουργικές του ανάσες με τους υπόλοιπους. Μα, νομίζω εκείνος που φύσηξε με την περισσότερη δύναμη και με την καθαρότερη αναπνοή, ήταν ο Ζορζ Περέκ, ο οποίος πέθανε μόλις στα 45 του χρόνια, πιθανόν εξαιτίας των κατεστραμμένων από το τσιγάρο πνευμόνων του! 

Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου, υπάρχουν δέκα μικρά αποσπάσματα κριτικών, όπου τέσσερις εξ αυτών κάνουν σαφή αναφορά στον Τζόυς και σύγκριση με τα σπουδαιότερα έργα του. 40% τοις εκατό, δεν είναι αμελητέο ποσοστό για έναν αναγνώστη που ίσως έχει ήδη ασχοληθεί με τον Τζόυς και τα δύσκολα κείμενά του και γι' αυτό διστάζει να καταπιαστεί με έναν ακόμα συγγραφέα που (λένε!) ότι ομοιάζει τόσο πολύ στο αρχέτυπο. Ακόμα δεν έχω βγάλει άκρη, οι αναφορές στον Τζόυς λειτουργούν προτρεπτικά, ανασταλτικά, ή είναι απλώς μια κακή συνήθεια που δύσκολα κόβεται; Για μένα σίγουρα λειτουργούν προτρεπτικά, παρόλ' αυτά πιστεύω ότι στις περισσότερες των περιπτώσεων, δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια κακή συνήθεια που ευνοεί τους πάντες εκτός από τη φήμη του Τζόυς. Ξεπεράστε το και αρχίστε την ανάγνωση. Δεν μοιάζει με κείμενα του Τζόυς, τουλάχιστον όχι με τον τρόπο που σας έρχεται πρώτος στο μυαλό όταν διαβάζετε το οπισθόφυλλο – βαρεμάρα, ακατανοησία, εγκεφαλικός θάνατος! 

Η ιδέα είναι απλή, όπως άλλωστε και όλες οι ιδέες των Ουλιπογράφων. Το πρώτο που σε εντυπωσιάζει όταν διαβάζεις κείμενά τους είναι η απλότητα των ιδεών, μα κοίτα πόσο απλό ήταν, πώς δεν το σκέφτηκα εγώ, τι στο διάολο σκέφτομαι όλη μέρα! Νιώθεις ηλίθιος και όταν μάλιστα, δεις τον εκπληκτικό τρόπο εκτέλεσης της ιδέας, μένεις και μαλάκας! Σε αυτό το εκπληκτικό βιβλίο ο Ζορζ Περέκ κρυφοκοιτάζει τις ζωές των ενοίκων μιας παρισινής πολυκατοικίας. Τους παλιούς και τους νέους, τις κρυφές και φανερές ιστορίες που περιφέρουν σαν αποσκευές από εδώ και από κει, τις σχέσεις που δημιουργούνται μεταξύ τους. 

Το βιβλίο του Περέκ είναι η χαρά του αρχειονόμου/βιβλιοθηκονόμου! Καθώς και ο ίδιος εξάσκησε για μεγάλο διάστημα της ζωής του το επάγγελμα αυτό, γνωρίζει καλά την γοητεία που κρύβει και την λεπτοδουλειά που απαιτεί. Παράλληλα με την αρχειοθέτηση και ταξινόμηση των συναισθημάτων των ηρώων του, που ένας καλός συγγραφέας πρέπει να γνωρίζει πώς να διαχειρίζεται, ο Περέκ, καταγράφει και έναν απίστευτο όγκο πληροφοριών και αντικειμένων στο βιβλίο του και ο λόγος επ' ουδενί εξαντλείται στην άσκοπη και ανώφελη επίδειξη γνώσεων. Πάνω στα αντικείμενα αντανακλάται η ζωή του κατόχου τους, όταν ένας οικείος άνθρωπος πεθαίνει αυτή η αίσθηση γίνεται πολύ έντονη. Οι αναμνήσεις του νεκρού επιβαρύνουν αποκλειστικά τον συγγενή, όμως το αντικείμενο έχει ήδη εμποτιστεί με ζωή, έτσι ώστε όταν περάσει σε νέο κάτοχο, φυσικά δεν θα μπορέσει να του μεταδώσει τις αναμνήσεις του παλιού κατόχου, αλλά θα του προσφέρει μια υποψία ζωντάνιας, μια αίσθηση οικειότητας. Όσοι τυχαίνει και έχετε μια παλιά γραφομηχανή στο σπίτι, το αντιλαμβάνεστε αυτό. Βέβαια, αναφέρομαι στα παλιά αντικείμενα που είχαν ένα προσδόκιμο ζωής μεγαλύτερο από εκείνο του ανθρώπου, τώρα πια, τα περισσότερα αντικείμενα δεν ξεπερνούν το προσδόκιμο ζωής μιας μύγας. 

Ο Περέκ λοιπόν, προχωρά σε μια εξαντλητική καταγραφή αυτών των αντικειμένων, βοηθώντας τον αναγνώστη να ανασυνθέσει με παραστατικό τρόπο την ζωή των ηρώων. Το εύρημα αυτό στον σημερινό αναγνώστη δεν μοιάζει καινοφανές, όταν όμως γίνεται σε τόσο ευρεία κλίμακα και τόσο μεγάλη έκταση τότε είναι πραγματικά αξιοσημείωτο. Περιγράφονται πίνακες μέσα σε πίνακες, βιβλία με ένα μέρος της ιστορίας τους, σκακιστικές παρτίδες με τις κινήσεις τους, μισολυμένα σταυρόλεξα, αναπαραστάσεις πάνω σε μινιατούρες, και αντικείμενα, αντικείμενα, πολλά αντικείμενα. 

Το πρώτο μέρος του βιβλίου (οι εκατό πρώτες σελίδες περίπου) ίσως ξενίσει τον αναγνώστη, ίσως ακόμα και να τον κουράσει, όμως όπως κάθε σπουδαίο βιβλίο, πρέπει να σιγουρευτεί ότι έχει απέναντί του έναν ανάλογο αναγνώστη που θα μπορέσει να τον ανταμείψει στην συνέχεια για την υπομονή του. Στην πορεία οι ιστορίες των ηρώων μεγαλώνουν και εμπλουτίζονται και συναρπάζουν. Κοινό στοιχείο όλων των ιστοριών είναι μια πικρία που έχουν οι καταλήξεις τους, χωρίς όμως ο αναγνώστης τους να νιώθει βαρύθυμα διαβάζοντάς τες. Λες και ο συγγραφέας, που αρεσκόταν σε ευφάνταστες επινοήσεις, να ήθελε να αποδείξει αυτό που λέγεται συνήθως για την ζωή, ότι δηλαδή είναι γλυκόπικρη, επιλέγοντας να εγχύσει όλη την πίκρα στους ήρωές του και όλη την γλύκα στους αναγνώστες! 

Είναι πολύ δύσκολο να απομονώσεις ένα απόσπασμα από αυτό το βιβλίο. Όσοι το έχουν διαβάσει ή πρόκειται να το διαβάσουν καταλαβαίνουν/θα καταλάβουν τον λόγο, όσοι πάλι δεν έχουν σκοπό να το διαβάσουν δεν αξίζει και να μάθουν. Το μονό απόσπασμα που μπορεί κάποιος να επιλέξει (το οποίο χρησιμοποιεί και ο συγγραφέας ως προοίμιο αλλά θα το συναντήσεις ξανά και στο κυρίως σώμα του βιβλίου) είναι το παρακάτω, το οποίο συμπυκνώνει την ουσία όλου του βιβλίου, το ανάπτυγμα του οποίου θα θαυμάσεις σε σχεδόν 600 πυκνογραμμένες σελίδες λογοτεχνικής ομορφιάς! 

[...] «το στοιχείο δεν προϋπάρχει του συνόλου, δεν είναι μήτε προγενέστερο μήτε μεταγενέστερο, δεν είναι τα στοιχεία που καθορίζουν το σύνολο, αλλά το σύνολο που καθορίζει τα στοιχεία: η γνώση του όλου και των νόμων του, του συνόλου και της δομής του, δεν μπορεί να συναχθεί από τη γνώση των επιμέρους στοιχείων που το απαρτίζουν: αυτό σημαίνει πως μπορεί κανείς να κοιτάζει ένα κομμάτι παζλ επί τρεις μέρες και να νομίζει πως ξέρει τα πάντα για το σχήμα και το χρώμα του, χωρίς να έχει την παραμικρή πρόοδο: το μόνο που μετράει είναι η δυνατότητα σύνδεσης αυτού του κομματιού με άλλα κομμάτια (...) τα δυο θαυμαστά ενωμένα κομμάτια έχουν γίνει τώρα ένα, το οποίο με τη σειρά του, είναι μια νέα πηγή λαθών, δισταγμών, σύγχυσης και αναμονής». 

Οι ήρωες του βιβλίου είναι πολλοί, όμως ο βασικός ήρωας, χωρίς να αξιώνει περισσότερη προβολή από τους υπόλοιπους, φαίνεται να είναι ο Μπάρτελμπουθ, όπου η ενασχόλησή του με τα παζλ προσφέρει μια εσωτερική συνεκτικότητα στο βιβλίο. Ο Μπάρτελμπουθ μού θύμισε (και μόνο σε αυτό το σημείο!) τον Ταιρόν Σλόθροπ από το «Ουράνιο τόξο της βαρύτητας» του Τόμας Πύντσον, όπου και εκεί έκλινες προς την αναγόρευσή του ως βασικού ήρωα ενώ τον έχανες από μπροστά σου για σελίδες επί σελίδων, χωρίς όμως να χάνεις και την βεβαιότητά σου ότι θα τον ξαναβρείς στην πορεία. 

Το βιβλίο είναι σαφέστατα μυθιστόρημα(τα), όπως μας πληροφορεί η σελίδα τίτλου, όμως εκείνη η άκομψη παρενθετική πλεονεξία, σε κεντρίζει από την αρχή. Τι σημαίνει μυθιστόρημα(τα), πολλή σιγουριά στον εαυτό του δείχνει, ίσως στο τέλος να αποδειχθεί ότι δεν ήταν καν μυθιστόρημα! Πορεύεσαι με αυτή την αμφιβολία μέχρι το βιβλίο σιγά σιγά να την εξαλείψει εντελώς και στην θέση της να εγκαθιδρύσει μια βεβαιότητα, ότι ναι, διάβασες μυθιστορήματα, δίχως παρενθέσεις, πολλά συναρπαστικά μυθιστορήματα! 

Η δουλειά του μεταφραστή μού φέρνει στο νου ένα ρητό που λέγεται συνήθως για τους διαιτητές στο ποδόσφαιρο: όσο πιο απαρατήρητος περνά ο διαιτητής τόσο πιο καλό αγώνα παρακολουθείς. Ο διαιτητής, αν γίνει για λίγο πρωταγωνιστής του αγώνα, τότε θα γίνει σίγουρα για τους λάθος λόγους. Ο Αχιλλέας Κυριακίδης λοιπόν, περνά απαρατήρητος, κάνει αθόρυβα τη δουλειά του, ελέγχει ικανοποιητικά τη ροή του λόγου του Περέκ, φαίνεται να γνωρίζει σε βάθος τις χιλιάδες αναφορές του συγγραφέα που θα γέμιζαν άνετα ένα μικρό λεξικό και γενικά, δεν υποκύπτει σε κάποιο οφθαλμοφανές παράπτωμα που θα μπορούσε να επισύρει πειθαρχική ποινή ενός ανώτατου εκδοτικού «δικαστηρίου», αλλά ούτε και δημιουργεί μικροεντάσεις και αναθέματα στη μερίδα των παθιασμένων θεατών-αναγνωστών. Αν, τώρα, αναρωτιέστε για την έκβαση του αγώνα, το αποτέλεσμα είναι καθαρά υπέρ του αναγνώστη. Νίκη!

Υ.Γ. 2666 Η συγκεκριμένη ανάρτηση πρωτοδημοσιεύτηκε στο μπλογκ «Διαβάζοντας» – που αποτέλεσε για μένα τις οδηγίες χρήσεως του blogging – και αποτελεί ένα προοίμιο του «Χειρογράφου της Σαραγόσα» του Γιαν Ποτότσκι, βιβλίο που φαίνεται ότι έχει επηρεάσει εκείνο του Περέκ, και αν τελικά όχι, σίγουρα θα μπορούσε να το είχε επηρεάσει.