Το «Αν πασάν» είναι ένας σκακιστικός κανόνας, περιθωριακός και άγνωστος αλλά ιδιαιτέρως αποτελεσματικός και σημαντικός. Στις αρχικές τους κινήσεις, τα πιόνια έχουν το δικαίωμα να κινηθούν ένα ή δύο τετράγωνα μπροστά. Αν επιλέξουν να κινηθούν δύο τετράγωνα μπροστά και ένα αντίπαλο πιόνι βρίσκεται σε τέτοια θέση ώστε να μπορούσε να το αιχμαλωτίσει αν το πιόνι που κινήθηκε δυο τετράγωνα αποφάσιζε να κινηθεί μόνο ένα, τότε, έχει το δικαίωμα να το αιχμαλωτίσει και σε αυτή την περίπτωση που κάνει δύο βήματα. Έχουμε δηλαδή, αν πασάν... αιχμαλωσία εν τη διελεύσει. Είναι δυσνόητο στην περιγραφή αλλά αρκετά ξεκάθαρο στην πράξη. Βέβαια, όταν είσαι αρχάριος σκακιστής και το συναντήσεις πρώτη φορά σε ηλεκτρονική παρτίδα, τότε πείθεσαι ότι κάποιο «bug» έχει η ιστοσελίδα, ότι σε χακάρανε ή ότι άρπαξες όλες τις ιώσεις του κυβερνοχώρου. Τα βιβλία του Ναμπόκοφ, μου προσφέρουν την ισχυρή εντύπωση ότι αποτελούν ένα συνεχές λογοτεχνικό en passant, σε αιχμαλωτίζουν εν τη διελεύσει.
Διάβασα τρία απανωτά βιβλία του (Ο αξιοπρεπής κύριος Πνιν, Το Μάτι, Η αληθινή ζωή του Σεμπάστιαν Νάιτ) γιατί κανείς δεν μπορεί να διαβάσει μόνο ένα. Εξάλλου, μέσω του μπλογκ μου εκφράζω κυρίως τον ενθουσιασμό μου για συγγραφείς περισσότερο – ειδικά για αυτούς που εκτιμώ βαθύτατα – και όχι τόσο για μεμονωμένα βιβλία. Θα μου ήταν αδιανόητα βαρετό να γράφω για κάθε ένα βιβλίο που διαβάζω. Συνήθως αδιαφορώ πλήρως για τις πλοκές των βιβλίων και αυτό αποτελεί σαφώς μειονέκτημα όταν θες να γράφεις ένα κειμενάκι για κάθε ανάγνωση που περατώνεις. Θα γράψω λοιπόν μια σούμα για την αισθητική απόλαυση των τριών βιβλίων, αλλά αμφιβάλλω αν θα καταφέρω να σας μεταδώσω επαρκές μέρος των πλοκών τους!
Ο Ναμπόκοφ μού προκαλεί την ακαθόριστη αίσθηση ότι είναι μία ασύλληπτης έντασης διάνοια. Ένας υπερευφυής συγγραφέας που σαφέσταστα αδυνατούμε να καταλάβουμε. Ιδιοφυΐα είναι η μη συμβατικότητα. Φυσικά, πολλοί ακόμα συγγραφείς δίνουν αυτή την αίσθηση της υπερευφυίας, όμως ο Ναμπόκοφ τους ξεπερνά όλους – να είναι άραγε εξαιτίας και εκείνης της ψαρωτικής φωτογραφίας που κοσμεί τα αυτιά πολλών βιβλίων του; Γιατί λοιπόν αρκετοί αναγνώστες τον θεωρούν βαρετό συγγραφέα; Μία κουτσοβάσιμη ερμηνεία που μπορώ να δώσω προέρχεται από το σκάκι. Το σκάκι αποτελεί τον πυρήνα πολλών βιβλίων του είτε ως θέμα (Η άμυνα του Λούζιν) είτε ως δομή (Η αληθινή ζωή του Σεμπάστιαν Νάιτ=Knight). Όμως σε ένα βαθύτερο επίπεδο, υποψιάζομαι ότι, αποτελεί την κινητήρια δύναμη της γραφής του. Και εξηγούμαι.
Τώρα θα μου πείτε με το δίκιο σας, πρέπει να μάθω σκάκι για να απολαύσω τα βιβλία του Ναμπόκοφ; Ξέρω γω, δεν είναι άσχημη ιδέα. Το σκάκι θα διευρύνει το πνεύμα σας, και ο Ναμπόκοφ το ίδιο. Φανταστείτε τα βιβλία του σαν μια παρτίδα σκάκι μεταξύ του Ναμπόκοφ και του αναγνώστη. Όσο πιο δεκτικοί είστε απέναντι στις συγγραφικές κινήσεις του, εκείνος προχωρά σταθερά την παρτίδα σε επόμενο στάδιο. Τις μόνες κινήσεις που περιμένει από εσάς είναι οι κινήσεις των ματιών σας και του μυαλού σας. Και όταν φτάσετε στο τέλος, ο Ναμπόκοφ κάνει κάτι αδιανόητο για σκακιστή: παραδίνεται αμαχητί στο τελεσίδικο της απόλαυσης που ζωγραφίζεται στο πρόσωπό σας! Και φυσικά, το παραδέχεται και ο ίδιος, δεν λέει ποτέ όχι σε ένα rematch.
Καλέ, ξέχασα να μιλήσω για τις πλοκές των βιβλίων, μιλάτε ρε σεις. «Ο αξιοπρεπής κύριος Πνιν» (1957) είναι μια απολαυστική φαρσοκωμωδία που ακολουθεί τα βήματα του Ρώσου εμιγκρέ καθηγητή ρωσικής λογοτεχνίας που ψάχνει τον παράδεισό του στην εξωτική Αμερική. Με μια πρώτη ματιά, μοιάζει ως μια μερική ανασκόπηση της ζωής του ίδιου του Ναμπόκοφ (η φράση «μίλησε μνήμη» που αποτελεί τον τίτλο της αυτοβιογραφίας του, αποτελεί ταυτόχρονα και ένα πιστό επιθύμιο για κάθε βιβλίο του), ωστόσο τίποτα δεν είναι επιφανειακό στα βιβλία του και κυρίως το βαθύτερο νόημα που κρύβεται διαρκώς πίσω από τις πανέμορφες παραγράφους του και θα πρέπει να αναζητείται αενάως στις πολλαπλές αναγνώσεις στις οποίες μας προτρέπει ο ίδιος ο συγγραφέας! Αν το νόημα είναι η ομορφιά όμως, ήδη βρισκόμαστε στον πυρήνα του. Υπέροχα γραμμένο, το βιβλίο αναπαράγει διασκεδαστικά όλες τις εμμονές του Ναμπόκοφ σε ένα σύνολο με σχετικά χαλαρά επεισόδια της ζωής του Πνιν που δεν μοιάζει σφιχτοδεμένο αλλά αυτό θα είναι και η παγίδα όπου θα πέσετε, αν τύχει και το πιστέψετε! Ειδικά τον Φρόιντ μες στην καρδιά του τον έχει, διασκέδασα απίστευτα με τις σελίδες όπου παρωδεί τις ψυχαναλυτικές θεωρίες μέσω του Βίκτωρα, του γιου της πρώην γυναίκας του Πνιν, ο οποίος υποβάλλεται από μικρός σε ψυχολογικά τεστ από τους ψυχολόγους γονείς του – επειδή ο Βίκτωρ θεωρείται καλλιτεχνική ιδιοφυία, φαίνεται να ανταπεξέρχεται εύκολα στα τεστ αν και επιδεικνύει συγκαλυμμένη αδιαφορία απέναντί τους και τα κάνει μόνο για τους γονείς του, μια κατάσταση που δείχνει ακόμα πιο ανάγλυφο τον σαρκασμό του Ναμπόκοφ προς τον Φρόιντ!
Το «Μάτι» (1930), κάπως θολό θεματικά και αδύναμο ως προς τις λεκτικές αποχρώσεις που θα ανέπτυσσε εντυπωσιακά ο συγγραφέας του στην πορεία της καλλιτεχνικής του δουλειάς, δυσκολεύεται και αυτό να ξεφύγει από τον επίμονο χαρακτηρισμό «αριστούργημα», όρος που περιγράφει μονότονα όλα τα βιβλία του Ναμπόκοφ! Ο Σμίροφ, ένας νεαρός οικοδιδάσκαλος συνάπτει ερωτικό δεσμό με μια γυναίκα, όμως το μαθαίνει ο άντρας της και τον ξυλοφορτώνει. Ταπεινωμένος καταφεύγει στο δωμάτιό του και αυτοκτονεί. Μην ανησυχείτε, δεν είναι σπόιλερ, το μαθαίνουμε στις πρώτες σελίδες. Δεν είναι δα και Άννα Καρένινα, να σας χαλάσω το σασπένς! Δεν πολυκαταλαβαίνουμε αν αυτοκτονεί τελικά αλλά σίγουρα αρχίζει να βλέπει την ζωή του με άλλο μάτι.
[...] Προσεχτικά, αδέξια, γέμισα το περίστροφο και έσβησα έπειτα το φως. Η σκέψη του θανάτου, που κάποτε με είχε τόσο τρομάξει, δεν ήταν τώρα παρά μια γνώριμη και απλή υπόθεση. Φοβόμουν, ναι, φοβόμουν τρομερά, τον τερατώδη πόνο που πιθανόν θα μου προκαλούσε η σφαίρα· αλλά γιατί να φοβηθώ τον μαύρο, βελουδένιο ύπνο, το ομοιόμορφο σκότος, το τόσο πιο αποδεκτό και κατανοητό από την πολύχρωμη και παρδαλή αυπνία της ζωής; Γιατί; Κανείς, μα κανείς, δεν θα μπορούσε να το φοβηθεί αυτό!
Σίγουρα ένα από τα πιο παράξενα βιβλία του Ναμπόκοφ και επειδή είναι από τα πρώτα του κείμενα, η συγγραφική του «ανωριμότητα» το κάνει ακόμα πιο παράξενο και γοητευτικό. Όπως εύστοχα επισημαίνει ο μεταφραστής στο επίμετρό του: Βέβαια, ο Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ διόλου δεν κουραζόταν να επαναλαμβάνει πως τα έργα του δεν είναι παρά περίπλοκοι γρίφοι, λαβυρινθώδη αινίγματα, που συνθέτει και λύνει ο ίδιος, συνδυάζοντας ατέρμονα το τερπνό με το ακόμα πιο τερπνό και μειδιώντας στη θέα του συνοφρυωμένου κριτικού ή του αμήχανου αναγνώστη. Διανύοντας ωστόσο μια αλλόκοτη εποχή που οι ζωές πολλών ανθρώπων παρατηρούνται περισσότερο παρά βιώνονται, η αμηχανία των αναγνωστών δεν θα είναι τόσο ισχυρή όσο θα ήταν σε άλλη περίπτωση. Όταν γίνεσαι θεατής της ζωής σου, δεν είναι κάπως σαν να αυτοκτονείς; Το βιβλίο αυτό σου κλείνει το μάτι... άνοιξε τα μάτια σου! Ω, για μένα, όλη τους η ύπαρξη δεν ήταν παρά μια απλή μαρμαρυγή, ένα λαμπύρισμα μονάχα, πάνω σε μιαν οθόνη. Οι πολλαπλοί αντικατοπτρισμοί του Σμίροφ πάνω στα πρόσωπα που γνωρίζει ή φαντάζεται ότι γνωρίζει, μου έφεραν στο μυαλό και το ανέφικτο της μίας και μοναδικής μας προσωπικότητας για όλους (αλλά και για μας τους ίδιους) που αναλύεται βασανιστικά και διεξοδικά στο βιβλίο του Πιραντέλλο, «Ένας, κανένας και εκατό χιλιάδες».
Τώρα, σχετικά με την «Αληθινή ζωή του Σεμπάστιαν Νάιτ» έχω να δηλώσω ότι... ωχ, τι συμβαίνει... γαμώτο... δεν κατ... βαι... ω...!
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου
Κουβεντολόι με μια μούμια!
Σημ: Εδώ λέγονται ιστορίες μόνο για αραχνιασμένα κρανία, οι "ψεκασμένοι" θα απομακρύνονται διακριτικά.