Γραμματική της φαντασίας

Και μετά σου λένε, ποτέ μην κρίνεις ένα βιβλίο από τον τίτλο του (το άλλο που έλεγαν για τα εξώφυλλα παύει να ισχύει, καθότι η πλειονότητά τους είναι σκέτη κακογουστιά κι έτσι αν πεις ότι διάλεξες βιβλίο λόγω εξωφύλλου, αμέσως αυτοχαρακτηρίστηκες, λούζεεερρ!). Είναι δυνατόν, βιβλίο με τέτοιον τίτλο να μην είναι τέλειο; Μεταξύ μας, είναι και παραείναι αλλά αυτό ας το αφήσουμε στην άκρη για την ώρα. Γραμματική της φαντασίας – μπορείτε να συλλάβετε το ασύλληπτο της έκφρασης; Η γραμματική, οι κανόνες δηλαδή, προσπαθούν να επιβληθούν στο πλέον απειθάρχητο μέρος του πνεύματος, στην φαντασία. Τι όμορφη εικόνα! Θυμίζει έντονα σκάκι, εκεί όπου σε μία οριοθετημένη και αυστηρά τακτοποιημένη σκακιέρα, η φαντασία αναλαμβάνει την εξουσία και για μερικές στιγμές (που ενδεχομένως εκτείνονται στο άπειρο) φωνάζει δυνατά: «Ο ρεαλισμός ΔΕΝ υπάρχει»!

Στην θαυμάσια και γλυκόπικρη φετινή ταινία «Lucky», ο Hurry Dean Stanton γράφοντας την λέξη «ρεαλισμός» σε ένα σταυρόλεξο, ανατρέχει στο λεξικό για να βρει την ερμηνεία της. Χαρούμενος για την επαλήθευση αναφωνεί «Ο ρεαλισμός υπάρχει!» και διαβάζει και τον ορισμό της λέξης. Η σκηνή είναι πολύ δυνατή γιατί ο πρωταγωνιστής βρίσκεται στα πρόθυρα του θανάτου και ξέρει από πρώτο χέρι ότι... ο ρεαλισμός υπάρχει, δεν χρειάζεται το λεξικό για να του το επιβεβαιώσει. Ανάγοντας αυτή την σκέψη στα βιβλία, έχω παρατηρήσει ότι πολλά από αυτά δείχνουν πρόωρα γερασμένα, ακριβώς γιατί ο ρεαλισμός υπάρχει εντός τους. Ποτέ δεν θα καταλάβω (ακόμα και αν δεν το παραδέχονται ανοικτά οι εμπλεκόμενοι του βιβλίου) γιατί πρέπει να «ποινικοποιείται» η φαντασία στην λογοτεχνία. Μια μέρα στα Frammenti (Αποσπάσματα) του Νοβάλις (1772-1801) βρήκα αυτό που λέει: «Αν είχαμε μια Φανταστική, όπως έχουμε μια Λογική, θα ανακαλύπταμε την τέχνη να επινοούμε».

Το βιβλίο του Ροντάρι απευθύνεται (και) στα παιδιά (που κρύβουμε μέσα μας). Ξέρω, ναι, θλιβερό κλισέ για ετούτο το μπλογκ αλλά κρύβει μια αλήθεια – γιατί εκείνο που μας συνδέει με την παιδικότητά μας, περισσότερο απ' όλα τ' άλλα, είναι ένα ποσοστό φαντασίας που καταφέραμε με κόπους να κουβαλάμε και ως ενήλικες. Το να παραμένεις ανέμελος, υπερενθουσιώδης ή ανεύθυνος δεν σημαίνει ότι σε μεταφέρει πίσω στην παιδικότητά σου, σημαίνει μόνο ότι σε απομακρύνει από την ενήλικη ζωή. Μόνο για την φαντασία, την Φανταστική, αξίζει να παλέψει ένας ενήλικας, ένα ιδιαίτερα πανεύκολο κεκτημένο (τουλάχιστον έξω από τις περισσότερες στείρες εκπαιδευτικές αίθουσες) για τα παιδικά μυαλά. Όπως το θέτει ο Τζάκομο Λεοπάρντι στο Σημειωματάριό του και προσπαθεί να το ανασκευάσει ο Ροντάρι μέσω των τεχνικών δημιουργικότητας που περιγράφει στο βιβλίο του, «η πιο ωραία και τυχερή ηλικία του ανθρώπου, δηλαδή η παιδική, βασανίζεται με χίλιους τρόπους, με χίλιες στενοχώριες, φόβους, κούραση από την διαπαιδαγώγηση και την εκπαίδευση, τόσο που ο ενήλικος, έστω και μέσα στην δυστυχία... δεν θα δεχόταν να ξαναγίνει παιδί, καθώς ξέρει ότι θα υπέφερε ξανά όσα υπέφερε στην παιδική του ηλικία». Και γω, μόνο για την φαντασία θα γυρνούσα πίσω στην παιδική μου ηλικία. Ευτυχώς να λέμε, που σε κάθε ηλικία παραμένει αρκούντως καλλιεργήσιμη, ασχέτως αν οι περισσότεροι καλλιεργούν κυρίως βλακείες στα χωράφια της.

Πάντα το πίστευα και τώρα μου δίνεται η ευκαιρία να το ξαναπώ, ότι πολλοί και σπουδαίοι συγγραφείς σού δίνουν στο χέρι το κλειδί της ερμηνείας των έργων τους. Τζόυς, Πύντσον, Ναμπόκοφ, Καλβίνο ξεκλειδώνουν πανεύκολα με ένα πασπαρτού, την φαντασία. Ας πούμε, δεν μπορεί να φύγει από το μυαλό μου η τεχνική με το «φανταστικό διώνυμο» που περιγράφει ο Ροντάρι: χρειάζεται μια ορισμένη απόσταση ανάμεσα στις δύο λέξεις, πρέπει η μια να είναι αρκετά ξένη προς την άλλη και η προσέγγισή της διακριτικά ασυνήθιστη, έτσι ώστε η φαντασία να αναγκαστεί να μπει σε κίνηση και να δημιουργήσει μεταξύ τους μια συγγένεια, για να κατασκευάσει ένα σύνολο (φανταστικό), όπου τα δύο ξένα στοιχεία θα μπορέσουν να συμβιώσουν. Γι' αυτό είναι καλό να διαλέγουμε το φανταστικό διώνυμο με την βοήθεια της τύχης. Ύστερα, αυτό μπορεί να μετατραπεί σε φανταστική υπόθεση όπου δεν θα έχουμε πλέον δύο ονόματα αλλά ένα όνομα και ένα ρήμα, ένα υποκείμενο και ένα κατηγόρημα ή ένα υποκείμενο με ένα κατηγορούμενο (π.χ όνομα και ρήμα: «η πόλη», «πετάει»). Εκεί λοιπόν κάνω παύση και σκέφτομαι όλο το έργο του Πύντσον που είναι διάσπαρτο με φανταστικά διώνυμα. Τον φαντάζομαι ένα πρωινό βλέποντας παιδικά στην τηλεόραση, να σκέφτεται μια μηχανική πάπια και το ρήμα «ερωτεύομαι» προσπαθώντας να πλάσει μια φανταστική ιστορία – η συνέχεια της ιστορίας είναι λίγο μετά τη μέση του βιβλίου «Mason & Dixon». Ή τον Τζόυς με την ξεζουμιστική του ιδιοφυΐα να στύβει την ΠΕΤΡΑ - ο Ροντάρι ξεκινάει το βιβλίο του με την λέξη «πέτρα» και πώς μπορεί αυτή μέσω της φαντασίας να δημιουργήσει άλλες λέξεις και εικόνες· βέβαια, αυτή η διαδικασία είναι δύσκολη και παρακινδυνευμένη μιας και το μυαλό μας για να ενεργοποιήσει την φαντασία επιζητά την αντίθεση, την σύγκρουση, εξου και η πολύτιμη συνεισφορά του φανταστικού διωνύμου. Κάπου εκεί ανάμεσα, πεταρίζει και ο Ναμπόκοφ. Όσο για τον Καλβίνο... ευτυχώς που ξέχαααασεεε να μεεεγαααααλώσει!
 

Στο κεφάλαιο «Παραμύθια με ξαπατίκωμα» ο Ροντάρι «ξεπατικώνει» μερικές από τις παραπάνω ιδέες μου – τις έγραψα πριν διαβάσω το συγκεκριμένο κεφάλαιο, αλλά σιγά μην με πιστέψετε – όταν αναφέρει ότι ο Τζόυς χρησιμοποίησε τον μύθο του Ομήρου με τον δικό του τρόπο: 

Η Οδύσσεια χρησιμεύει στον Τζόις μόνο σαν ένα σύνθετο σύστημα φανταστικών συντεταγμένων: ένα δίχτυ όπου θέλει να μπλεχτεί η πραγματικότητα του δικού του Δουβλίνου και συγχρόνως ένα σύστημα με παραμορφωτικούς καθρέφτες, που από αυτή την πραγματικότητα αποκαλύπτουν διαστάσεις που δεν είναι ορατές δια γυμνού οφθαλμού. Κάνοντάς την παιχνίδι, η διαδικασία δεν χάνει τίποτε από την ευγένειά της και την ικανότητά της να ερεθίζει.

 

Ξεπατικώνουμε την μορφή ενός ήδη γνωστού παραμυθιού. Δηλαδή, η μορφή 

«Ο Χάνσελ και η Γκρέτελ είναι δυο αδερφάκια που χάνονται στο δάσος, μια μάγισσα τα μαζεύει στο σπίτι της, σχεδιάζοντας να τα ψήσει στο φούρνο της...»
 

μετατρέπεται αορίστως στην μορφή

«Ο Α και η Β χάνονται σε ένα μέρος Γ, όπου τους υποδέχεται η Δ σ' ένα χώρο Ε, εκεί υπάρχει κι ένας φούρνος Ζ...» 

Τώρα μόλις θυμήθηκα ότι ο μύθος του Χάνσελ και της Γκρέτελ χρησιμοποιήθηκε και από τον Πύντσον (σιγά που δεν!) στο «Ουράνιο τόξο της βαρύτητας» όπου δύο φοβισμένα παιδιά κρατούνται αιχμάλωτα στο δάσος από έναν σαλεμένο και δαιμονικό βαθμοφόρο σ' ένα οχυρό που ονομάζεται Φούρνος (ή κάπως έτσι έχει το στόρι, η ουσία όμως είναι εμφανής). Με λίγη φαντασία όλα γίνονται παιχνιδάκι – και για τους συγγραφείς και για τους αναγνώστες. 

Εξερευνώντας περαιτέρω τα μονοπάτια της φαντασίας, ο Ροντάρι μοιραία φτάνει και στα λίμερικ, στις πρότυπες φανταστικές μπούρδες του Έντουαρντ Ληρ – όχι, για να μην νομίζετε ότι μπουρδολογούσα τις προάλλες! Ο Τζάνι Ροντάρι πιάνει το πράμα από την αρχή, από εκείνη την ηλικία όπου αν η δημιουργικότητα και η φαντασία στραγγαλιστούν, πολύ δύσκολα θα μπορέσουν να αναπνεύσουν ελεύθερες στην ενήλικη ζωή. 

[...] Η αποφασιστική συνάντηση ανάμεσα στα παιδιά και στα βιβλία γίνεται στα σχολικά θρανία. Αν συμβεί σε ένα δημιουργικό πλαίσιο, όπου θα μετράει η ζωή και όχι η άσκηση, θα μπορέσει να αναδυθεί αυτή η ευχαρίστηση για το διάβασμα με την οποία δεν γεννιόμαστε, γιατί δεν είναι ένστικτο. Εάν συμβεί σε ένα γραφειοκρατικό πλαίσιο, αν το βιβλίο υποβιβαστεί σε ένα όργανο ασκήσεων (αντιγραφές, περιλήψεις, γραμματικές αναλύσεις κτλ), αν πνιγεί από τον παραδοσιακό μηχανισμό «ερωτήσεις-απαντήσεις», τότε μπορεί να γεννηθεί η τεχνική της ανάγνωσης αλλά όχι η ευχαρίστηση. Τα παιδιά θα ξέρουν να διαβάζουν, αλλά θα διαβάζουν μόνο όταν είναι υποχρεωμένα. Και πέρα από την υποχρέωση θα καταφεύγουν στα κόμικς – ακόμα και όταν θα είναι ικανά για αναγνώσματα πιο σύνθετα και πλούσια –, ίσως επειδή τα κόμικς δεν «μολύνθηκαν» από το σχολείο.
 

Τι εννοείτε, δεν σας θυμίζει τίποτα; Μην παιδιαρίζετε τώρα! Σε όσους λοιπόν η ανάγνωση αποτελεί πρωτίστως ευχαρίστηση, το συγκεκριμένο βιβλίο έχει λόγο να διαβαστεί και να προσφέρει ευχαρίστηση όπως οφείλει. Η έκδοση του «Μεταίχμιου» είναι πολύ όμορφη και προσεγμένη (είναι από τα παλιά καλά χρόνια, γι' αυτό). Η μετάφραση ανήκει στον Γιώργο Κασαπίδη και είναι αρκετά καλή, αν και σε αρκετά σημεία δείχνει κάπως να «σκαλώνει» χωρίς να γίνεται όμως ενοχλητική – αν διέθετε λίγη ακόμα φαντασία, θα συμβάβιζε καλύτερα με τον συγγραφέα. Ένα ακόμα γοητευτικότατο βιβλίο – ε ναι, τι θέλετε τώρα, και αυτό το βρήκα γοητευτικό, εγώ φταίω; Είναι αφού -, ένα απελευθερωτικό μανιφέστο της φαντασίας, που όσες και αν «χτίζουν» φυλακές, εκείνη όλο θα δραπετεύει! Όσοι ασχολείστε με την συγγραφή, προσοχή, μην αγνοείτε την φαντασία γιατί πάντα υπάρχει το παιδί (ανεξαρτήτως ηλικίας) που θα ρωτήσει: «Πώς καταφέρνεις να επινοείς ιστορίες;» και του αξίζει μια τίμια απάντηση – την οποία και θα αξιώσει σιωπηλά μέσα από την διαδικασία της ανάγνωσης. Μην το απογοητεύσεις, έχε το νου σου στο παιδί. 

Υ.Γ. 2666 «Αρρώστησα» με τους όμορφους αφορισμούς, θα πάρω επειγόντως Νοβάλις (σαν χάπι!)... καλά να πάθω. Δεν υπάρχει καλύτερο λογοτεχνικό είδος από τους αφορισμούς και καλύτερη λογοτεχνική σειρά από τους Στοχασμούς της Στιγμής! Αν αναζητάτε την γραμματική της φαντασίας, εκεί μέσα θα την βρείτε. Ο ορισμός της γραμματικής της φαντασίας! 

Υ.Γ. 49 Καλά Χριστούγεννα σε όλους! Το ξέρετε, φαντάζομαι, ότι τα Χριστούγεννα στερούνται απολύτως φαντασίας, σχεδόν από την εποχή του Χριστού! Ο Άγιος Βασίλης ΔΕΝ υπάρχει!!