Ο λόγος δεν έχει λόγο να λέγεται

Πήγα λίγες μέρες στο χωριό να δω την φουκαριάρα τη μάνα μου και πραγματικά την λυπήθηκα την κακομοίρα. Με κοιτούσε με εκείνη την σιωπηλή μητρική αγάπη, ενώ την ίδια στιγμή πετάριζαν στο μυαλό της σημαντικές σκέψεις – φοράει τη ζακέτα του, άραγε στρώνει το κρεβάτι του κάθε μέρα, τρώει καμιά σουπίτσα αυγολέμενο που προλαμβάνει το κρυολόγημα, κλπ – ενώ εγώ καθισμένος στην απέναντι μεριά του τραπεζιού, με προσποιητό χαμόγελο, αναρωτιόμουν αν θα μπορούσε ποτέ να φανταστεί πόσο σκατόψυχος είναι πραγματικά ο γιος της. Δεν είχα δώσει και δικαιώματα στην γειτονιά, είναι αλήθεια αυτό! Βολτάροντας γιορτινά στην Ηγουμενίτσα σκεπτόμενος σοβαρά την αυτοκτονία, έπεσα στο βιβλίο του Πολ Ρικέρ «Λόγος και σύμβολο», που αποτελεί μια τρόπον τινά εισαγωγή στην «Ζωντανή μεταφορά» του – όπα, συμβολική αυτή η σύμπτωση, σκέφτηκα, και έτσι το πήρα. Πριν με καταδικάσετε σε ζωντανή… περιφορά, ας πούμε δυο πράγματα για την ζωντανή μεταφορά. «Δεν θα έπρεπε άραγε να πούμε ότι η μεταφορά ενέχει και απαιτεί ένταση της γλώσσας για να προκαλέσει ένταση στην αντίληψη της πραγματικότητας;» Αγαπητοί συγκάτοικοι, μη με σύρετε στα δικαστήρια, σας παρακαλώ, με το ζόρι έχω για νοίκι.
 

Τις μεταφορές είναι δύσκολο να τις καταλάβεις – το βλέπουμε καθημερινά γύρω μας αυτό – πόσο μάλλον να τις ερμηνεύσεις. Ο πολυσχιδής φιλόσοφος Πολ Ρικέρ εστιάζει σε έναν άξονα των μακροχρόνιων προβληματισμών του, την Ερμηνευτική, και ειδικά σε αυτό το βιβλίο προτάσσει μια σύντομη θεωρία της μεταφοράς και του συμβόλου. «Η μεταφορά βρίσκεται στην κεκαθαρμένη σφαίρα του λόγου. Το σύμβολο διστάζει μεταξύ βίου και λόγου». Όσα αναφέρει για το σύμβολο δεν με πολυενδιέφεραν – ούτε και τα καλοκατάλαβα, να πω την αλήθεια – αν και αναγνωρίζω ότι περιείχαν μικρές εκλάμψεις. Η έννοια του συμβόλου εδράζεται κυρίως στους τομείς της ψυχανάλυσης, της ποιητικής και της θρησκείας και πάνω εκεί προσπαθεί να καθρεφτίσει την θεωρία της μεταφοράς που δημιούργησε ώστε να δει αν οι δύο δυνάμεις βοηθούν η μία την άλλη. Καταλήγει σε μια διφορούμενη πρόταση που εμένα για την ώρα με ικανοποιεί, από την μικρή ανάλυση που μου παρέθεσε· όσοι θέλετε, αναζητήστε περισσότερα σε εκτενέστερα κείμενά του. «Αφ’ ενός, στην μεταφορά περιέχονται περισσότερα απ’ ό,τι στο σύμβολο· αφ’ ετέρου στο σύμβολο περιέχονται περισσότερα απ’ ό,τι στη μεταφορά». 

Ας μεταφερθούμε τώρα στη μεταφορά. Συνεπικουρούμενος και από άλλους στοχαστές, ο Ρικέρ καταρρίπτει ή σωστότερα αναδιαμορφώνει την άποψη ότι η μεταφορά αποτελεί ρητορικό σχήμα (από την εποχή του Αριστοτέλη) που αντικαθιστά/μεταφέρει το νόημα μιας λέξης με/σε εκείνο μιας άλλης· ο σημασιολογικός ιστός της καταλαμβάνει πλέον όλη την πρόταση και αναδύεται μέσα από τις πιθανές ερμηνείες που της γίνονται.
 

[…] «Η μεταφορά εκπορεύεται από την ένταση η οποία αναπτύσσεται μεταξύ των όρων μιας μεταφορικής προτάσεως. (…) Αυτό που προηγουμένως ονομάσαμε ένταση δεν είναι στην πραγματικότητα κάτι που αναπτύσσεται μεταξύ δύο όρων της προτάσεως αλλά δύο ερμηνειών της. Η σύγκρουση των δύο αυτών ερμηνειών γεννά τη μεταφορά. Ως προς αυτό, μπορούμε να πούμε ότι η στρατηγική του λόγου προκειμένου η μεταφορική φράση να γίνει φορέας νοήματος είναι η αλογία. Η αλογία αυτή γίνεται αντιληπτή ακριβώς την στιγμή που επιχειρούμε μια κατά λέξη ερμηνεία».
 

Ανέκυψε μέγα θέμα με κάτι χιουμοριστικά ποστ που έκανα μετά τον θάνατο του Θάνου Μικρούτσικου. Κατηγορούμαι για εξύβριση νεκρού από κάτι καλοπροαίρετους ανθρώπους που με χαρακτηρίζουν με περισσή άνεση, σάπιο, εμετικό, σκοταδιστή, που μου εύχονται καρκίνο, θέλουν να κόψουν τα αρχίδια μου και να τα κρεμάσουν στολίδι στο χριστουγεννιάτικο δέντρο τους, και άλλα τέτοια ευγενή αναθέματα, χωρίς προφανώς να έχουν ακούσει κάτι για την εξύβριση ζωντανού. Ευτυχώς, τις κατάρες τις μοιράζομαι με τον Χρήστο Χωμενίδη που είχε το θάρρος να γράψει ένα άρθρο που ωστόσο δεν είχε την τύχη να αρέσει τόσο όσο τα μελοποιημένα ποιήματα του Θάνου Μικρούτσικου. Όπως και να’χει, θα ήθελα να του… μεταφέρω τις ευχαριστίες μου, που φορτώθηκε μέρος των αναθεμάτων. 

 

 

«Η πίπα του Θάνου Μικρούτσικου να καπνίζει εμφανίστηκε σε πίνακα του Μαγκρίτ!!! Έκθαμβοι οι παρευρισκόμενοι. «Αυτή δεν είναι η πίπα του Θάνου;». Αναμένονται δηλώσεις από το μουσείο.»
 

Ο θάνατος είναι ιερός. Εγώ όμως δεν είμαι θρήσκος. Το χιούμορ έχει την ώρα του, ισχυρίζονται μόνο οι… καθυστερημένοι. Ο καλλιτέχνης Θάνος Μικρούτσικος είχε ολική αποδοχή του κόσμου – προφανώς όχι, δεν συμπεριλαμβάνομαι στους «απέναντι» αλλά προφανώς όχι, κανένας καλλιτέχνης, ποτέ, πουθενά δεν είχε ολική αποδοχή (εκτός ενδεχομένως στο μυαλό του ίδιου του καλλιτέχνη, αλλά αυτό είναι άλλο θέμα). Η θλίψη μπορεί να κοινοποιείται ή να αποσιωπάται, να αυτοσαρκάζεται ή να εκδηλώνεται με τον πιο μελό τρόπο, αλλά ποτέ δεν μπορεί (δεν πρέπει) να γίνει απόδειξη ενοχής. Ας ξαναδιαβάσουν κάποιοι τον «Ξένο» του Καμύ που μας το μοστράρουν και για το αναγνωστικό τους τοτέμ μπας και καταλάβουν περισσότερα. 

Εν αγνοία μου, στο ποστ με την πίπα που καπνίζει, έκανα και μια αναγωγή στις εικόνες της παναγίας που δακρύζει, ένα κατεξοχήν σύμβολο των Θρησκειών, την ιεροφάνεια. Ο Ρικέρ μπορεί να είναι περήφανος για μένα! Το μικρό βιβλιαράκι είναι των εκδόσεων «Αρμός» με καλή μετάφραση της Μαβίνας Πανταζάρα και εκτενή εισαγωγή της Ευδοξίας Δελλή. Απολογούμαι λοιπόν με μία φράση από την «Ουράνια αρμονία» του Πέτερ Εστερχάζυ, ένα βιβλίο για το οποίο αξίζει να πεθάνει κανείς: «Ο συγγραφέας ανασήκωσε με αδιαφορία τους ώμους και ήταν έτοιμος να ζητήσει συγγνώμη – μα υπάρχει έστω και ένα πράγμα που δεν σηκώνει ειρωνεία;» Εντέλει, από όλο αυτό το διαδικτυακό πανηγύρι που βίωσα τις τελευταίες μέρες του προηγούμενου χρόνου, με το συνηθισμένο καλλιτεχνικό μνημόσυνο, τις δεήσεις, τις βλασφημίες μου, το χιούμορ που πέθανε, κλπ, ένα σίγουρο συμπέρασμα κατάφερα να βγάλω: ο λόγος, ωμή τροφή για τους κόλακες!
 

«Μην τολμήσει να εμφανιστεί μπροστά μου» φέρεται να δήλωσε οργισμένος ο Νίκος Καββαδίας, σύμφωνα με τον φίλο του Γουίλι σε συνομιλία που είχαν μετά την βραδινή βάρδια».
 

Βέβαια, όπως με ενημερώνουν από το κοντρόλ όταν ο Θάνος Μικρούτσικος συνάντησε τελικά τον Νίκο Καββαδία, σε θερμή συζήτηση που είχαν οι δύο τους, ο δεύτερος ανάμεσα σε ένα τσιγάρο Camel και μια γουλιά whiskey, μαθαίνοντας για όσα αισχρά έγραψε ο Οδυσσέας Μουζίλης στη γη, ο επονομαζόμενος και Μαραμπού(!!!!), έφτυσε στον αέρα προς την μεριά του Αλντεμπαράν και αναμάσησε έναν παλιό του στίχο…
 

«Άντε μονάχος στον πρωραίον ιστό να κρεμαστείς…»
 

Υ.Γ. 2666 Από καθαρή μικροψυχία επέλεξα να χρησιμοποιήσω φράσεις από το τραγούδι που φέρει τον τίτλο… «Σχήμα λόγου»! Δείτε το σαν homework.