Ο κατά φαντασίαν κριτικός

Κάθε χρόνο μόλις πιάνω στα χέρια μου το πρόγραμμα της ΔΕΒΘ με πιάνει μια τρελή σύγχυση. Σκέφτομαι πάντα το ίδιο· πάρα πάρα πολλές εκδηλώσεις που αδυνατεί να παρακολουθήσει έστω και φευγαλέα ένα μεμονωμένο άτομο. Είναι σαν όταν μπαίνεις σε ένα ζαχαροπλαστείο και μόλις βλέπεις όλα τα γλυκά γύρω σου, λες, θέλω να τα δοκιμάσω όλα! Ξέρεις όμως ότι αν σου δινόταν η ευκαιρία να δοκιμάσεις λίγο από το καθετί, το ξέρεις με σιγουριά αυτό, μην το αρνείσαι, το 80% θα ήταν μπαγιάτικα και με κάτι σάπιες κρέμες φτιαγμένα. Το ίδιο ισχύει και με την Έκθεση Bιβλίου. Πλουραρισμός θα μου πείτε, εσένα τι σε κόφτει; Σωστά, τι με νοιάζει. Θα απαντήσω με έναν στίχο ποιήματος που άκουσα σε μια από αυτές τις μπαγιάτικες εκδηλώσεις, (ακριβώς με αυτή τη σειρά): «...Τρυφό, Μποντλέρ, Ρίο-Αντίρριο!» – κολοκυθόπιτα, σαν να λέμε. Και τα ποσοστά ανεβαίνουν ακόμα περισσότερο όταν μιλάμε για κριτικές βιβλίων. Ας γίνουμε και λίγο μισάνθρωποι με τους κριτικούς, δεν πειράζει. Γιατί με τους Κρητικούς δεν γίνεται, στην παγκρήτια έκθεση που έτρεχε σε παρακείμενο περίπτερο είχε κάτι εδέσματα, άλλο πράμα – πώς λοιπόν να γίνεις κριτικός με τους Κρητικούς; 

«Η αρχή δεν είναι κι άσχημη. Κακίες για τον πλησίον 

έθεσαν τη συζήτηση εντός λαμπρών πλαισίων». 

Η εκδήλωση «Διαδίκτυο και κριτική λογοτεχνίας» ήταν αναπόφευκτα ελαφρώς προβοκατόρικη και την περιμέναμε με ανυπομονησία. Παρών ήταν ο «κριτικός» μπλόγκερ Librofilo, ενώ απόντες – για προσωπικούς λόγους – ήταν οι «κριτικοί» Τιτίκα Δημητρούλια και Βαγγέλης Χατζηβασιλείου (βάζω επίτηδες τα εισαγωγικά, για να σας μπερδέψω ολοκληρωτικά!!). Ωστόσο, όπως είπε και μια φίλη, θέλεις να αγιάσεις και η σημειολογία δεν σε αφήνει. Τέλος πάντων, την θέση των απόντων κριτικών πήρε ο συντονιστής της συζήτησης Κώστας Κατσουλάρης, εκδότης της bookpress, ο οποίος πάσχισε – ανεπιτυχώς, κατά την δική μου ανεπαρκή κριτική ματιά – να υπερασπιστεί το μετερίζι του και να μας πείσει ότι κριτικοί σαν τον παλιό καλό καιρό δεν βγαίνουν πια. Ταινίες σαν την χρυσή εποχή του ελληνικού κινηματογράφου δεν γυρίζονται πια! Φφσσστττ, μπόινγκ! 

ΟΡΟΝΤ 

[…] Έναν δικό σας άνθρωπο εντέλει έχετε εμπρός σας· 

και καθώς τόσον εκτιμώ το πνεύμα το λαμπρό σας, 

έρχομαι, τον ωραίο μας δεσμό να εγκαινιάσω, 

ένα σονέτο που έγραψα προ ολίγου να διαβάσω, 

να ξέρω αν είναι σκόπιμο, κύριε, να το τυπώσω. 

ΑΛΣΕΣΤ 

Ο πλέον ακατάλληλος απάντηση να δώσω· 

παρακαλώ, απαλλάξτε με. 

ΟΡΟΝΤ 

Γιατί; 

ΑΛΣΕΣΤ 

Έχω, λυπάμαι, 

το ελάττωμα πιο ειλικρινής απ’ όσο πρέπει να’ μαι. 

ΟΡΟΝΤ 

Αυτό ακριβώς επιθυμώ. Θα θύμωνα δικαίως 

αν σας εμπιστευόμουνα ν’ αποφανθείτε ευθέως 

κι εσείς να τ’ αποφεύγατε μιλώντας αορίστως. 

ΑΛΣΕΣΤ 

Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε πολύ ευχαρίστως. 

Σχεδόν 400 χρόνια πέρασαν από την ολιστική σάτιρα του Μολιέρου και ελάχιστα πράγματα έχουν αλλάξει όσον αφορά την κριτική. Παρόλες τις διαβεβαιώσεις για ειλικρίνεια, αυτό το μιλώντας αορίστως επιθυμούν ΟΛΟΙ οι εμπλεκόμενοι του βιβλίου. Όσο πιο αορίστως, τόσο καλύτερα! Σε κερνάνε βιβλία, ποτά, σου αγοράζουν καινούριο κινητό με μεγάλης ανάλυσης κάμερα, σου πληρώνουν πιστοποιημένα σεμινάρια unboxing και tagging management και άλλα τέτοια. Αν είσαι κριτικός των hashtags, μας κάνεις μια χαρά· αν πάλι πας να αρθρώσεις λίγο πιο εκτενή λόγο – με τα δυνατά ή και αδύναμα επιχειρήματά σου – τότε σε ξεχέζουμε πατόκορφα, που τολμάς να υπαινίσσεσαι ότι ο κόπος σου προσιδιάζει έστω και ελάχιστα σε κριτική λογοτεχνίας, χωρίς να έχεις καταβροχθίσει προηγουμένως δεκάδες τόμους από την θεωρία της λογοτεχνίας. Αν δεν είσαι τουλάχιστον Στάινερ… τότε πίσω στη στάνη σου!

https://prezi.com/xphngtg5uamr/le-misanthrope/

ΟΡΟΝΤ 

Κι εγώ σας λέγω οι στίχοι μου είναι άρτιοι, δίχως ψόγο. 

ΑΛΣΕΣΤ 

Για να τους βρίσκετε καλούς, θα’ χετε κάποιο λόγο, 

όμως θα βρείτε φυσικό να’ χω κι εγώ μια κρίση 

που δεν υποχρεώνεται μ’ εσάς να συμφωνήσει. 

ΟΡΟΝΤ 

Μου φτάνει που τους επαινούν άλλοι και τους εξαίρουν. 

ΑΛΣΕΣΤ 

Δεν ξέρω να υποκρίνομαι· βλέπετε, οι άλλοι ξέρουν. 

ΟΡΟΝΤ 

Τόση ευφυΐα δηλαδή ο Θεός σας έχει δώσει; 

ΑΛΣΕΣΤ 

Αν παίνευα τους στίχους σας, θα’ τανε κι άλλη τόση. 

ΟΡΟΝΤ 

Δεν έχω ανάγκη, αδιαφορώ, είτε σας θέλγουν είτε… 

ΑΛΣΕΣΤ 

Πολύ σωστά, παρακαλώ, πρέπει να αδιαφορείτε. 

ΟΡΟΝΤ 

Ήθελα, από περιέργεια, να δω κι εγώ κανένα 

ποίημα πάνω στο θέμα αυτό απ’ τη δική σας πένα. 

ΑΛΣΕΣΤ 

Μπορεί ατυχώς να μου συμβεί κι εγώ να γράψω κάτι 

τόσο κακό, δε θα το δει πάντως ανθρώπου μάτι. 

ΟΡΟΝΤ 

Μιλάτε με σκληρότητα, κι η τόση υπεροψία… 

ΑΛΣΕΣΤ 

Αν θέλετε λιβανωτό, να βρείτε άλλη εκκλησία. 

ΟΡΟΝΤ 

Μικρέ μου κύριε, ψηλά πήρατε το τροπάρι. 

ΑΛΣΕΣΤ 

Μεγάλε κύριε, μα το Θεό, στον τόνο το’ χω πάρει. 

Στο παραπάνω απόσπασμα υπογράμμισα τα πιο σημαντικά σημεία για να το πάρουν homework πολλοί από τους επίσημους κριτικούς. Εξάλλου είναι συνήθειά τους να μην διαβάζουν την ολότητα όσων κρίνουν αλλά μόνο κομμάτια αυτών. Το αρνούνται δημοσίως φυσικά, όμως αυτό βγαίνει προς τα έξω! Αλλά να σας πω κάτι εντελώς εμπιστευτικά ως μη κριτικός λογοτεχνίας για όλη αυτή την κουβέντα περί κριτικής της λογοτεχνίας: χέστηκα. Η λογοτεχνία δεν φαίνεται να νοιάζεται τόσο για την κριτική, όσο οι λογοτέχνες για τους κριτικούς! Δεν μπορείς να λες καλά λόγια για όλους και η εκπληκτική σάτιρα του Μολιέρου αυτό το καταδεικνεύει με πολύ απολαυστικό και κατατοπιστικό τρόπο. 

Το ίδιο ισχύει και για τις μεταφράσεις. Σε μια ευτυχή συνάντηση με άνθρωπο του χώρου του βιβλίου, με παρότρυνε να μην μιλάω άσχημα για μεταφράσεις, γιατί η μετάφραση είναι μια πολύ απαιτητική δουλειά και πρέπει να δείχνουμε επιεικείς απέναντί της. Είμαι απόλυτα ευγνώμων σε όλες τις μεταφράσεις, αυτό δεν σημαίνει όμως ότι δεν μπορώ να κρίνω μια κακή μετάφραση· μιλάω αρκετά καλά ελληνικά και όταν η μετάφραση δεν «μιλάει» εξίσου καλά, το καταλαβαίνω. Και μην μου πείτε ότι για να κρίνεις σωστά μια μετάφραση πρέπει να μιλάς την γλώσσα του πρωτοτύπου γιατί μέχρι στιγμής δεν έχω γνωρίσει άνθρωπο που να μιλάει απταίστως, ας πούμε, πάνω από 20 γλώσσες. Θα υπάρχει ένας τέτοιος άνθρωπος, σίγουρα όμως δεν μένει στην Ελλάδα! 

Σε μία από τις ομορφότερες εκδηλώσεις της «Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου Θεσσαλονίκης», «Ο Μολιέρος και η θεατρική μετάφραση», μάθαμε πόσο σημαντική είναι μια μετάφραση, όχι με απεραντολογίες και θεωρητικούρες, αλλά εμπράκτως, μέσω της ανάγνωσης. Οι εκδόσεις του Μολιέρου από το ΜΙΕΤ σε μετάφραση Χρύσας Προκοπάκη είναι το κάτι άλλο. Μέχρι τώρα το περισσότερο που είχα συναντήσει σε μεταφράσεις, ήταν οι αριστουργηματικές. Προσφάτως, ανακάλυψα πώς μοιάζει μια ιδιοφυής μετάφραση. Ιδιοφυής! Το μόνο ελάττωμα του βιβλίου είναι η έλλειψη μιας εισαγωγής που θα ανέλυε αυτή την μετάφραση (όπως συνέβη στην εκδήλωση). Αδυνατώ να σας μεταφέρω όσα ειπώθηκαν. Από την άλλη, αυτή η μετάφραση δεν χρειάζεται τίποτα περισσότερο από δύο αχόρταγα και ανοιχτά αναγνωστικά μάτια. Ξεφύλλισα και την μετάφραση του Ερρίκου Μπελιέ που είχε κάνει για παλιότερη έκδοση του «Μισάνθρωπου», επιλέγοντας να μεταφέρει το κείμενο στην πεζή του μορφή, χωρίς τις σπιρτόζικες ρίμες της Προκοπάκη. Θεωρητικά, δεν είναι λάθος. Δεν είναι, λέτε; Μην αγνοήσετε αυτό το θαυμάσιο βιβλίο, ακόμα και αν η επίσημη κριτική σάς πρήζει να αγοράσετε το νέο βιβλίο του Λάζλο Κρασναχορκάι ή του Μισέλ Ουελμπέκ. Μην φερθείτε άκριτα. 

Αυτά τα ολίγα είχε να σας καταθέσει η πολύχρονη θεωρητική μου σκευή. 

«Ιδιαζόντως ευφραδής, οι λόγοι του σπουδαίοι, 

κι είναι μεγάλη η τέχνη του τίποτε να μη λέει. 

Από τις μακρηγορίες του ποτέ δεν βγάζεις άκρη, 

μονάχα ακούς ένα βουητό να σου’ ρχεται απ’ τα μάκρη» 

Υ.Γ. 2666  Ο τίτλος της ανάρτησης είναι εμπνευσμένος από μια πληροφορία που δόθηκε στην εκδήλωση για τον Μολιέρο, όπου κάποτε ο Παύλος Μάτεσις – γνωστός μεταφραστικός σφαγέας, που η επίσημη κριτική αρνείται να θίξει – είχε κάνει μια δική του απόδοση σε κείμενα του Μολιέρου και κάποιος κριτικός της εποχής – σίγουρα, περιθωριακός – είχε ονομάσει την κριτική του για εκείνον, «Ο κατά φαντασίαν μεταφραστής»!