Ξυπνάς μέσα μου το ζώο

 

Πρωτεύοντα ρόλο στην αναγνωστική μας πορεία παίζει η επιθυμία μας να εξελιχθούμε, να μην μείνουμε εντελώς στόκοι. Και γενικά, να εξελιχθούμε και ως άνθρωποι, δεν είμαστε ζώα! Έτσι λοιπόν, αν σας σταματήσει κάποιος στον δρόμο και σας πει, «Πώς είσαι έτσι τρομάρα σου; Πιθηκοφέρνεις!», μην το πάρετε βαριά, ο άνθρωπος μπορεί να έχει διαβάσει δυο-τρία βιβλία παραπάνω από σας, να έχει ανοίξει το μυαλό του! Το βιβλίο είναι απίθανο – ένα (σχεδόν) θεϊκό σχέδιο! Η φράση «Δεν μπορούσα να τ' αφήσω από τα χέρια μου», που σε άλλες περιπτώσεις θα με έκανε να μορφάζω από τον πόνο της κοινοτοπίας, εδώ, νομίζω ότι ισχύει απόλυτα. Το κρατούσα με τη ζέση μιας μαϊμούς που της πετάξαν ένα λαμπερό στολίδι.

 

Σε αντίθεση με την κοινή πεποίθηση, τα ανθρώπινα πλάσματα δεν αποτελούν σε καμία περίπτωση τις πιο πολύπλοκες μορφές ζωής στον πλανήτη. Η εξέλιξη μέσω της φυσικής επιλογής παρήγαγε οργανισμούς που υπερβαίνουν κατά πολύ τη δική μας πολυπλοκότητα... (άουτς, πόνεσε αυτό! Εντελώς απάνθρωπη τοποθέτηση). Μια στιγμή λίγο, όσοι δεν πιστεύετε στην εξέλιξη, σας παρακαλώ να εγκαταλείψετε αυτή την ανάρτηση καλύτερα τώρα, πριν εξελιχθεί, και να κλείσετε και την πόρτα (του μέλλοντος) πίσω σας. Μπορεί να μην είμαστε όλοι εξελιγμένα μοντέλα (ξεκαβαλάτε!), τουλάχιστον όμως είμαστε μοντέλα εξέλιξης, που υπακούμε σε κανόνες και ακολουθούμε μοτίβα συμπεριφορών πολλά πολλά πολλά χρόνια πριν ο Θεός δημιουργήσει τον κόσμο από το μηδέν... καλό ψώνιο και η πάρτη Του!
 

Θυμάσαι έναν ενοχλητικό θείο σου που τον κορόιδευες και τον έλεγες πίσω από την πλάτη του, χιμπαντζή; Ήρθε η ώρα να πάρει την εκδίκησή του... όοοοχι, θα κάτσεις να τ' ακούσεις τώρα. Γιατί με τους συγγενείς μας (χιμπαντζήδες κλπ) μοιραζόμαστε έως και το 98% του γονιδιώματος και εκείνο που στην ουσία μας ξεχωρίζει είναι τρίχες (περισσότερο κυριολεκτικά ισχύει αυτό, παρά μεταφορικά!). Ο Μαεστριπιέρι δίνει μια πειστικότατη απάντηση στην εξαιρετική ερώτηση που έκανε ένας χαρακτήρας του V., στο βιβλίο του Πύντσον : «Ποιος είμαι εγώ για να γνωρίζω τα κίνητρά μου;» και πετάχτηκε κάποτε κάπου αλλού ένας άλλος σοφός να πει ότι «ο άνθρωπος είναι η απάντηση, οποιαδήποτε κι αν είναι η ερώτηση» – το ίδιο λοιπόν, ισχύει και εδώ. Ενδεχομένως να πιστεύετε ακόμη την πλάνη ότι τα κίνητρα των πράξεών σας είναι απολύτως συνειδητά και εμπρόθετα· ας είναι, μπορείτε να συνεχίσετε να το πιστεύετε, τουλάχιστον μέχρι να διαβάσετε το συγκεκριμένο βιβλίο. Εξάλλου, η φυσική επιλογή μάς έχει γραμμένους (σε κώδικα!) και εμάς και τις πεποιθήσεις μας.
 

Ο πρωτευοντολόγος Ντάριο Μαεστριπιέρι μετά από χρόνια παρατήρησης της συμπεριφοράς των πρωτευόντων θηλαστικών, μετατοπίζει τα συμπεράσματά του πάνω στο ανθρώπινο είδος και δίνει γοητευτικές απαντήσεις σε ερωτήματα όπως: γιατί νιώθουμε αμήχανα όταν κλεινόμαστε με έναν άγνωστο στο ασανσέρ, γιατί εμμένουμε τόσο στην κυριαρχία, γιατί ο νεποτισμός είναι στη φύση μας (μην τα ρίχνετε όλα στον Μητσοτάκη!), γιατί όταν μας κοιτάνε άλλοι άνθρωποι είμαστε ευγενικοί και γενναιόδωροι και όταν δεν μας κοιτάνε πουλάμε την ίδια μας τη μάνα, γιατί χώρισε ο Μπραντ την Τζένιφερ και τα' φτιαξε με την Αντζελίνα (αμέ!), γιατί τα κυρίαρχα αρσενικά των μπαμπουίνων χουφτώνουν ο ένας τ' αρχίδια του άλλου (δεν κρίνω), γιατί δυσχεραίνεται ή ακόμα και αναχαιτίζεται η έξοδός μας στην βιολογική αγορά, γιατί πιστεύουμε ακόμα σαν τους ηλίθιους στην ελεύθερη βούληση; Γιατί; Γιατί; Γιατί; Γιατί έτσι!... μας αρέσει δε μας αρέσει!! 

 

Η κυριαρχία, ωστόσο, είναι συστατικό στοιχείο όλων των κοινωνικών μας σχέσεων και έχει μια διεισδυτική επιρροή σε όλες τις πτυχές της καθημερινής κοινωνικής μας ζωής. Όσο πιο γρήγορα αναγνωρίσουμε το γεγονός αυτό τόσο καλύτερα θα κατανοήσουμε το γιατί οι σχέσεις μας λειτουργούν έτσι όπως λειτουργούν. Οι άνθρωποι και μερικά ακόμη πρωτεύοντα έχουν πάθος για την κυριαρχία, παρόλο που δεν το συνειδητοποιούν πάντοτε. Η κυριαρχία είναι τόσο παγιωμένη στην ανθρώπινη φύση, ώστε το να σκεφτεί κανείς ότι μπορούμε να έχουμε κοινωνικές σχέσεις δίχως αυτήν τον θέτει αμέσως εκτός τόπου και χρόνου. Και κάπου σ' αυτό το υπέροχο και σημαντικό κεφάλαιο, ο συγγραφέας φέρνει ένα παράδειγμα σχέσης κυριαρχίας-υποτέλειας με επακόλουθη αντιστροφή ρόλων, μέσα από την λογοτεχνία: στην «Τύφλωση» του Ελίας Κανέττι, ο πρωταγωνιστής είναι ο κυρίαρχος στην σχέση του με την οικονόμο, μόλις όμως παρεξηγήσει κάποιο αμυδρό ενδιαφέρον από την μεριά της και το εκλάβει ως αγάπη, η αντιστροφή κυριαρχίας είναι αναπόφευκτη με τραγικά για τον ίδιο αποτελέσματα (ίσως και για τον αναγνώστη, γιατί το πρώτο μέρος του βιβλίου μού άρεσε σαφώς περισσότερο). Βέβαια, όπως γνωρίζουμε όλοι, υπάρχει και αντίστοιχο παράδειγμα στα ελληνικά, αν το γνώριζε και ο συγγραφέας, σίγουρα θα το ενσωμάτωνε. Αντωνάκης και κυρία Κοκοβίκου... κλασική περίπτωση βλάβης!

 

 

Η κάπως άκομψη φράση «υπό το πρίσμα της θεωρίας παιγνίων (κυρίως)» του τίτλου, αποτελεί και το κλειδί της κατανόησης του φοβερού αυτού βιβλίου. Μην σας τρομάζει ο όρος «θεωρία παιγνίων», εξηγείται πολύ αναλυτικά και κατανοητά στο βιβλίο. Με δυο (απλοϊκά) λόγια αποτελεί την σχέση κόστους-οφέλους που αποκομίζει ένας άνθρωπος από τις κινήσεις που επιλέγει να κάνει. Ο Μαεστριπιέρι όμως απέδειξε ότι αυτή η σχέση δεν περιορίζεται μόνο στο οικονομικό κομμάτι αλλά έχει μια μακρόχρονη σχέση με την ίδια την εξέλιξη του είδους. Όπως και στις προηγούμενες περιπτώσεις, η εξελικτική βιολογία και τα οικονομικά θα μας βοηθήσουν να εξηγήσουμε για ποιον λόγο συμπεριφερόμαστε με τον τρόπο που συμπεριφερόμαστε. Ωστόσο, οι κοινωνικές επιρροές στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων είναι κάτι το οποίο οι οικονομολόγοι ενσωμάτωσαν στα μοντέλα τους λίαν προσφάτως. Οι οικονομολόγοι ήθελαν να πιστεύουν ότι οι άνθρωποι κάνουν πάντοτε ορθολογικές επιλογές που μεγιστοποιούν τα κέρδη τους· ακόμη ότι οι αποφάσεις τους λαμβάνονται ερήμην του κοινωνικού πλαισίου, δίχως να τους απασχολούν οι συνέπειες της συμπεριφοράς τους. Οι ερευνητές που μελετούν την κοινωνική συμπεριφορά ζώων και ανθρώπων από την εξελικτική σκοπιά, όμως, ανακάλυψαν ότι η μεγιστοποίηση της αρμοστικότητας – όπως η μεγιστοποίηση των κερδών – εξαρτάται συχνά από το αν λαμβάνουμε υπ' όψιν τους άλλους. Όπως θα δούμε, η ενσωμάτωση οικονομικών μοντέλων στην εξελικτική θεωρία και τα ευρήματα της έρευνας για τη ζωική και την ανθρώπινη συμπεριφορά οδηγούν σε πιο εκλεπτυσμένα και πιο προβλεπτικά μοντέλα σχετικά με τη λήψη αποφάσεων στους ανθρώπους, βοηθώντας εν τέλει να γεφυρωθεί το χάσμα που ακόμη χωρίζει τις οικονομικές από τις βιολογικές εξηγήσεις της συμπεριφοράς. Είναι αρκετά ξεκάθαρα τα πράγματα, με την εξέλιξη δεν παίζουμε, μάγκες!
 

Αυτή κι αν είναι εξωφυλλάρα! Ένα εξώφυλλο εμπνευσμένο που ταυτίζεται απόλυτα με το περιεχόμενο και την αισθητική του βιβλίου. Ας τα βλέπει ο «Ίκαρος» αυτά μπας και εξελίξει κάποτε και τα δικά του. Η επιμέλεια του κειμένου ωστόσο, είχε τα θεματάκια της. Πάμπολλες γραμματικές και συντακτικές αβλεψίες μού έσπασαν τα νεύρα. Λεκτική ζούγκλα, άγριες καταστάσεις. Τουλάχιστον ο μεταφραστής Δημήτρης Τομαράς αποδείχθηκε άξιος «ιχνηλάτης» και ήξερε τι και πώς το μετέφραζε. Ανέλαβε και την επιστημονική επιμέλεια του κειμένου, την οποία και μας μετέδωσε με πιστότητα και ενάργεια. Η έκδοση του «Κατόπτρου» είναι πολύ καλή, με σκληρό εξώφυλλο, με εκτενή βιβλιογραφία, ευρετήριο όρων κλπ. Και με έναν εντυπωσιακό και σπαρακτικό επίλογο.
 

Το βιβλίο είναι ιδανικό ανάγνωσμα για όλους τους αναγνώστες – αποφεύγει τις παγίδες της εκλαΐκευσης και ταυτόχρονα μεταδίδει τις σκέψεις και τα συμπεράσματα των ερευνών με χιούμορ και απλότητα, στοιχεία που συνήθως λείπουν από τα επιστημονικά βιβλία που μέσα σ' όλα τ' άλλα θέλουν να μεταφέρουν και τα γονίδια της σοβαροφανούς επιστημοσύνης· αν ήμουν φυσική επιλογή θα επέλεγα να αφήσω να εκλείψει η σοβαροφάνεια από τις επόμενες γενιές συγγραφέων (αλλά το έχετε καταλάβει ήδη, η εξέλιξη προχωρά με αργά βήματα, θα φάμε στη μάπα πολλά ακόμα τέτοια βιβλία). Καλοί μου άνθρωποι, αγοράστε τούτο το βιβλίο. Η σχέση κόστους-οφέλους είναι, αδιαμφισβήτητα, υπέρ σας – το κόστος είναι εντελώς μηδαμινό μπροστά στα οφέλη που θα αποκομίσετε διαβάζοντάς το. Αν δεν επιδιώξετε το όφελός σας, τότε τι να πω, δεν είστε αποτελέσματα εξέλιξης εσείς, σας αξίζει να αφανιστείτε!
 

Περιέργως, η ιδέα ότι η συμπεριφορά εξελίσσεται δεν είναι δημοφιλής ούτε μεταξύ των εξελικτικών βιολόγων που μελετούν τα γονίδια, τα κύτταρα ή τις μικροσκοπικές φρουτόμυγες. Οι επιστήμονες αυτοί διατηρούν εκατοντάδες φρουτόμυγες μέσα σε γυάλινα δοχεία στα εργαστήριά τους, προκαλούν μικρές τεχνητές αλλαγές στο περιβάλλον τους – όπως το να ανάβουν και να σβήνουν τα φώτα κατά μεταβλητά χρονικά διαστήματα –, και στη συνέχεια εξετάζουν το πώς επηρεάστηκαν τα γονίδιά τους από τις αλλαγές, καθώς παρακολουθούν την αναπαραγωγή των εντόμων επί πολλές γενιές. Αυτοί οι εξελικτικοί βιολόγοι μελετούν την εξέλιξη των εντόμων στα εργαστήριά τους, όχι στον πραγματικό κόσμο. Επίσης, δεν μελετούν άλλα ζώα πέραν της φρουτόμυγας. Το επιστημονικό περιοδικό Evolution, φερ' ειπείν, δημοσιεύει πολλά άρθρα που περιγράφουν εξελικτικές μελέτες που έχουν γίνει με πειραματικό μοντέλο τη φρουτόμυγα. Κάποτε υπέβαλα ένα κείμενο στο περιοδικό αυτό, περιγράφοντας μια εξελικτική ανάλυση της συμπεριφοράς των πρωτευόντων. Το κείμενο απορρίφθηκε αμέσως, με τη δικαιολογία ότι «τα πρωτεύοντα δεν είναι πρότυποι οργανισμοί για τη μελέτη της εξέλιξης». «Δεν νομίζω πως ο Δαρβίνος θα συμφωνούσε μαζί σας», υποχρεώθηκα να απαντήσω στον αρχισυντάκτη. 

 

 

Υ.Γ. 2666 Αν δεν είχα τόσο εξελιγμένο εγκέφαλο και δεν τα καταλάβαινα όλα με την μία, θα καθόμουν να το ξαναδιαβάσω στο καπάκι, τόσο πολύ μου άρεσε!