Ποίηση χωρίς τέλος

 

Αυτή η χρονιά θα ξεκινήσει ακριβώς όπως τελείωσε: με ποίηση. Συλλεκτική ανάρτηση, σπάνια θα ξαναδιαβάσετε τέτοια. Σπάω την παράδοση (και το ρόδι)! Ακόμα σπανιότερα εντυπωσιάζομαι από ποιητές και ποιήματα. Δεν με συγκινεί η συμπύκνωση του λόγου όταν του λείπει ένα είδος «φλυαρίας» – ψάχνω ποιήματα που είναι αμετροεπή με έναν δικό τους τρόπο και ταυτόχρονα στοχευμένα και ουσιώδη. Ποιήματα που δεν πολυπαίρνουν στα σοβαρά τον εαυτό τους καθώς τσαλαβουτούν χαρούμενα στον χυλό της ειρωνείας. Ποιήματα που, απ' ό,τι σωστά αντιλαμβάνεστε, δεν γράφει η πλειοψηφία των ποιητών. Με δυο λόγια, κυνηγώ το ανέφικτο. Αλλά, αυτό δεν κυνηγάμε όλοι στην έναρξη κάθε χρονιάς; Το φλουρί μου για φέτος – λίρα εκατό – ήταν η Βισουάβα ή Βισλάβα ή όπως αλλιώς, Σιμπόρσκα. Η παλιά ποίηση, η ορθόδοξη, είναι Εδώ!

Πάρτε «Μια ιδέα»:

Μια ιδέα με πλησίασε
για έναν ρυθμό; για ένα ποίημα;
Λοιπόν, ωραία – της λέω – περίμενε, θα μιλήσουμε.
Λέγε μου κάτι παραπάνω για τον εαυτό σου.
Έτσι ψιθύρισε λίγες λέξεις στ' αυτί μου.
Ω! έτσι έχει η ιστορία – λέω – δελεαστική.
Αυτά τα θέματα βαραίνουν από καιρό μέσα στην καρδιά μου.
Όμως ένα ποίημα γι' αυτά; Δεν νομίζω.
Τότε μου ψιθύρισε λίγες λέξες στ' αυτί μου.
Μπορεί έτσι να φαίνεται – απαντώ –
αλλά έχεις υπερεκτιμήσει
τα χαρίσματα και τις δυνάμεις μου.
Ούτε θα ήξερα από πού ν' αρχίσω.
Τότε μου ψιθύρισε κάποιες λέξεις στ' αυτί μου.
Κάνεις λάθος – της λέω – ένα μικρό χυμώδες ποίημα
είναι πολύ πιο δύσκολο από ένα μεγάλο.
Μη με παραζορίζεις, μην γκρινιάζεις, δεν θα κατορθώσω τίποτα.
Μου ψιθύρισε λίγες λέξεις στ' αυτί μου.
Εντάξει, λοιπόν, θα προσπαθήσω αφού επιμένεις.
Όμως μη μου πεις ότι δεν σε προειδοποίησα.
Γράφω, το ξεσκίζω, το πετάω μακριά.
Πάλι μου ψιθυρίζει λίγες λέξεις στ' αυτί μου.
Έχεις δίκιο – της λέω – υπάρχουν πάντοτε και άλλοι ποιητές.
Κάποιοι από αυτούς μπορούν να το κάνουν καλύτερα.
Θα σου δώσω ονόματα και διευθύνσεις.
Ξανά μου ψιθύρισε λίγες λέξεις στ' αυτί μου.
Σίγουρα τους ζηλεύω.
Ζηλεύουμε ακόμα και τα αδύναμα ποιήματα.
Αλλά αυτό εδώ... θα 'πρεπε να περιέχει...
Μου ψιθύρισε κάποιες λέξεις πάλι στ' αυτί μου.
Ακριβώς για να έχει τις ιδιότητες που κατέγραψες.
Γι' αυτό ας αλλάξουμε θέμα.
Τι θα 'λεγες για μια κούπα καφέ;

Τότε ακριβώς αναστέναξε.

Και άρχισε να εξαφανίζεται.

Κι εξαφανίστηκε.

 

Η Σιμπόρσκα τιμήθηκε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1996 – σύμφωνα με έγκυρες πηγές και εκείνη την χρονιά φαβορί ήταν πάλι ο Μπομπ Ντύλαν. Εμφανίσθηκε στην ποίηση τον Μάρτιο του 1945 με το ποίημα «Αναζητώ τη λέξη» και το 1948 είχε έτοιμη για έκδοση την πρώτη της ποιητική συλλογή. Όμως, στο μεταξύ, οι κομμουνιστές είχαν εδραιώσει την εξουσία τους και είχαν αρχίσει να αξιώνουν τη διασπορά της ιδεολογίας τους στη λογοτεχνία. Σ' αυτό το σημείο η Σιμπόρσκα κρίθηκε ότι υστερούσε: έγραφε, δήθεν, μ' έναν τρόπο ακατάληπτο για τις μάζες και παρέμενε νοσηρά στις εμπειρίες του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, σε βάρος του νέου κεντρικού μοτίβου της οικοδόμησης του σοσιαλισμού. Εδώ διαφαίνεται και η κεντρική θεματική του σπουδαίου δοκιμίου του Μίλος «Αιχμάλωτη σκέψη» που επανεκδόθηκε προσφάτως (στην «Ποιητική διαδρομή» υπάρχει και ένα κείμενο του Μίλος για την Σιμπόρσκα μετά την απονομή του Νόμπελ, από όπου και τα αποσπάσματα της παραγράφου). Η Σιμπόρσκα όμως δεν έκλεισε την σκέψη της σε κλουβί – (...) ενεργοποιήθηκε και αναθεώρησε ολόκληρο τον τρόπο γραφής της – ανυπόκριτα, απ' ό,τι μπορεί κανείς να καταλάβει – και το 1952 εμφανίσθηκε η πρώτη ποιητική της συλλογή, με τίτλο Αυτό για το οποίο ζούμε. Η πορεία της έκτοτε αποδείχθηκε τρελή και αδέσποτη μέχρι να καταλήξει στην ωριμότητά της, σ' αυτή την σαγηνευτικά σοβαρή ελαφράδα που σου ματώνει την καρδιά. Μια στιγμή να σας δώσω ένα «Παράδειγμα»:

Ένα δυνατό μελτέμι
απογύμνωσε όλα τα δέντρα από φύλλα
στη χθεσινή νύχτα
εκτός από ένα φύλλο
που αφέθηκε
να λικνίζεται σόλο πάνω σ' ένα γυμνωμένο
κλαδί.

Μ' αυτό το παράδειγμα
η βία καταδείχνει
ότι μάλιστα, βεβαίως –
αρέσκεται κατά καιρούς στο μικρό της αστείο.

 

Η συλλογή «Εδώ!» ανθολογεί μερικά από τα 27 ποιήματα της πρωτότυπης έκδοσης, γραμμένα την περίοδο 2005-2009, δηλαδή κατά την ένατη δεκαετία της ζωής της, στα οποία φαίνεται η επέλαση του επικείμενου τέλους χωρίς ωστόσο να χάνεται ούτε στάλα από... την ελαφράδα της πυκνότητάς της. Αντιθέτως, η «Ποιητική διαδρομή» περιέχει επιλογές από όλη την ποιητική πορεία της, αποτελεί δηλαδή, όντως μια ποιητική διαδρομή (μιλάμε για σοβαρή κριτική, όχι αστεία!). Προϊόντος του χρόνου και της ανάγνωσης, καταλαβαίνεις ότι θα διαβάσεις όλο και καλύτερα ποιήματα. Όπως το αριστουργηματικό «Γάτα σ' ένα άδειο διαμέρισμα» της σελίδας 151:

 

Να πεθάνει – δεν μπορείς να το κάνεις αυτό
σε μια γάτα.
Γιατί τι μπορεί να κάνει μια γάτα
σ' ένα άδειο διαμέρισμα;
Να σκαρφαλώσει στους τοίχους;
Να τρίβεται πάνω στα έπιπλα;
Τίποτα δεν δείχνει εδώ διαφορετικό
κι όμως τίποτα δεν είναι το ίδιο.
Τίποτα δεν μετακινήθηκε
κι όμως υπάρχει πιο πολύς χώρος.
Και τις νύχτες δεν ανάβουν τις λάμπες.

Βήματα πάλι στο κλιμακοστάσιο
όμως δεν είναι τα ίδια.
Το χέρι που αφήνει το ψάρι στο πιατάκι
κι αυτό ακόμα έχει αλλάξει.

Κάτι δεν αρχίζει
στη συνηθισμένη ώρα του.
Κάτι δεν συμβαίνει
όπως θα 'πρεπε.
Κάποιος ήταν πάντοτε, πάντοτε εδώ
κι έπειτα εξαφανίστηκε
και μένει πεισματικά άφαντος.

Όλα τα συρτάρια πέρασαν από έλεγχο.
Όλα τα ράφια εξερευνήθηκαν.
Οι ανασκαφές κάτω απ' το χαλί
δεν απέδωσαν τίποτα.
Ακόμα και μια εντολή παραβιάστηκε,
μ' όλα τα χαρτιά σκορπισμένα παντού.
Τι απόμεινε να κάνουμε;
Μόνο ύπνο και αναμονή.

Περίμενε μόνο μέχρι να εμφανισθεί,
άφησέ τον μόνο να σου δείξει το πρόσωπό του.
Δεν θα πάρει κάποτε ένα μάθημα
γι' αυτό που δεν πρέπει να κάνεις
σε μια γάτα;
Κοντοζύγωσέ τον
σα να το κάνεις απρόθυμα
και πάντοτε αργοκίνητα
πάνω σε φανερά πληγωμένες πατούσες
κι όχι πηδηματάκια και νιαουρίσματα,
τουλάχιστο στην αρχή. 

 

Henri Matisse, Interieur, bocal de poissons rouges

Η Σιμπόρσκα υπήρξε μία τρυφερή και σκανταλιάρα ποιητική μορφή που μόνο το πορτρέτο της που υπάρχει στο αυτί του βιβλίου, αρκεί για να σε πείσει για την μεγαλοψυχία της. Όταν της ζητήθηκε σε μια συνέντευξη να περιγράψει την ποιητική της εξέλιξη, αποκρίθηκε μνημονεύοντας λίγες γραμμές του Πολωνού ποιητή του 19ου αιώνα Τσύπριαν Νόρβιντ: «Νωρίς στη ζωή του ο καλλιτέχνης μπορεί να λέει “η γη είναι στρόγγυλη, σφαιρική”, όμως, καθώς φτάνουν τα γηρατειά, θα πρέπει να μάχεται για μεγαλύτερη ακρίβεια και να λέει “η γη είναι επίπεδη στους πόλους”». Σ' αυτή τη φράση η Σιμπόρσκα είδε κάτι σαν έναν αιώνιο νόμο, στον οποίο δήλωσε υποταγή. Λάτρεψα το τρυφερό της ποιήμα «Η Έλλα στον ουρανό» που αναφέρεται στην Ella Fitzgerald – πρέπει να το διάβασα τουλάχιστον 20 φορές, σκορπώντας στο πρόσωπό μου τουλάχιστον 20 χαμόγελα.

Προσευχήθηκε στον Θεό
μ' όλη την καρδιά της
να την κάνει
ένα ευτυχισμένο λευκό κορίτσι.
Κι αν είναι πολύ αργά για τέτοιες αλλαγές,
τότε τουλάχιστον, Θεέ και Κύριε, κοίταξε πόσο ζυγίζω,
αφαίρεσε τουλάχιστον το μισό από μένα.
Αλλά ο καλός Θεός απάντησε Όχι.
Μονάχα έβαλε το χέρι του στην καρδιά της,
τσεκάρισε το λαιμό της, κεραυνοβόλησε το κεφάλι της.
Κι όταν όλα είχαν τελειώσει – πρόσθεσε –
θα μου προσφέρεις χαρά όταν φτάσεις κοντά μου, 

μαύρη μου παρηγοριά, καλλικέλαδο κούτσουρό μου.

Η μετάφραση και η ανθολόγηση των ποιημάτων έγινε από τον Βασίλη Καραβίτη, ένα επίσης άξιο ποιητή που έφερε στην αναγνωστική επιφάνεια αρκετούς Πολωνούς ποιητές. Τα βιβλία που κρατάω είναι προσεγμένες εκδόσεις μεγάλου σχήματος. Η συλλογή «Εδώ!» με τον όμορφο πίνακα του Ματίς και το ντελικάτο σχήμα της έχει σχεδόν ως μοναδικό στόχο να δοθεί ως δώρο σε ανθρώπους που αγαπάτε – ή και σε εκείνους που δεν αγαπάτε! Η «Ποιητική διαδρομή», εμφανισιακά πιο «ψυχρή», περιέχει εκτενέστατη εισαγωγή με κείμενα του Μίλος, των Magnus J. Krynski/Robert A. Maguire, καθώς και επίμετρο του μεταφραστή. Και οι δυο, των εκδόσεων «Σοκόλη». Τα ποιήματα της Σιμπόρσκα καταστρώνονται μεσ' από ταχυδακτυλουργίες και, όπως μεσ' από χρωματιστές σφαίρες, τα συστατικά της κοινής μας γνώσης μάς ξαφνιάζουν με τα παράδοξα τους και προβάλουν τον ανθρώπινο κόσμο σαν κωμικοτραγικό.

 

Κλείνω με τις «Ευχαριστίες»:

Χρωστάω τόσα πολλά
σ' αυτούς που δεν αγαπώ.

Την ανακούφιση καθώς αποδέχομαι ότι είναι
οι αγαπημένοι κάποιων άλλων.

Τη χαρά ότι δεν είμαι εγώ
ο λύκος για τα πρόβατά τους.

Την γαλήνη που νιώθω,
την ελευθερία μαζί τους
κι αυτά είναι κάτι που η αγάπη
δεν μπορεί ούτε να προσφέρει
ούτε καταφέρνει να μειώσει.

Δεν τους περιμένω
από πόρτα σε παράθυρο.
Καρτερική σαν ένα ηλιακό ρολόι
καταλαβαίνω αυτά που δεν μπορεί
να καταλάβει η αγάπη,
συγχωρώ
αυτά που δεν θα συγχωρούσε ποτέ.

Από το ραντεβού στο γράμμα
περνάνε μόλις λίγες μέρες ή εβδομάδες
όχι μια αιωνιότητα.

Τα ταξίδια μαζί τους είναι πάντοτε επιτυχημένα
όπως και τα κοντσέρτα που ακούσαμε,
οι καθεδρικοί ναοί που επισκεφθήκαμε,
τα τοπία που ξεχωρίσαμε.

Κι όταν μας χωρίζουν
επτά βουνά και ποτάμια
είναι τα βουνά και τα ποτάμια
που τα εντοπίζουμε αμέσως απ' τον χάρτη.

Σ' αυτούς οφείλεται το γεγονός
ότι ζω σε τρεις διαστάσεις,
σ' ένα αντιλυρικό και αντιρητορικό διάστημα,
μ' έναν ορίζοντα πραγματικό γιατί μετακινείται.

Οι ίδιοι δεν ξέρουν
πόσα κρατάνε στα άδεια τους χέρια

«Δεν τους χρωστάω τίποτα»
θ' απαντούσε η αγάπη

στο σχετικό ανοιχτό ερώτημα.

Υ.Γ. 2666 Τα ποιήματα με μπλε χρώμα προέρχονται από την τελευταία συλλογή «Εδώ!». Τα άλλα με το μπορντοροδοκόκκινο, από την ανθολογία «Μια ποιητική διαδρομή».

Υ.Γ. 49 Ο τίτλος της ανάρτησης αναφέρεται στην τελευταία ταινία του σπουδαίου Αλεχάντρο Χοντορόφσκι.

Υ.Γ. 01.01.2018 Η ανάρτηση αφιερώνεται στην μνήμη της Έφης Καλλιφατίδη. Πραγματικά, νιώθω σαν γάτα σ' ένα άδειο διαμέρισμα :(