Επιμένουμε ιταλικά

 

Συνεχίζοντας ακάθεκτος την επέλαση στην ιταλική λογοτεχνία, μια όψιμη αναγνωστική αγάπη, πλην του πρώιμου και παντοτινού έρωτα που ακούει στο όνομα Καλβίνο, ήρθε η σειρά του Ίταλο Σβέβο. Καλός άνθρωπος και ακόμα καλύτερος συγγραφέας, καλλιτεχνικά αγνοημένος ωστόσο στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής του, έμπλεξε με κακές ιρλανδικές παρέες, και είδε ξαφνικά την συγγραφική του πορεία να τρέχει ιλιγγιωδώς προς την επιτυχία όταν ένα αυτοκινητικό δυστύχημα – μια φάρσα επιτυχημένη! – ανέκοψε και τερμάτισε την σύντομη ζωή του χωρίς όμως να καταφέρει το ίδιο και με την φήμη του. Κάντε ένα τελευταίο τσιγάρο, ν' αρχίσουμε!

 

Επιστήθιος φίλος του Τζέημς Τζόυς... και οι φίλοι των φίλων μου, δυο φορές φίλοι μου! Όμως και άσπονδος φίλος των Ελλήνων μεταφραστών του και εδώ τα πράγματα σοβαρεύουν. Θα χυθεί αίμα! Γνωστοί και φίλοι με είχαν προειδοποιήσει παντοιοτρόπως ότι ο Σβέβο δεν ευτύχησε στις ελληνικές μεταφράσεις του – σχεδόν κατ' αναλογία με τις συγγραφικές του προσπάθειες – και έπρεπε να ωριμάσει το πράμα για να δούμε οι αναγνώστες άσπρη μέρα. Πριν λίγες μέρες έγινε γνωστό ότι το αριστούργημα του Σβέβο, «Η συνείδηση του Ζήνωνα» επιτέλους βρήκε τη φωνή του μέσω της σπουδαίας μεταφράστριας Έφης Καλλιφατίδη και θα στεγαστεί από τους πλέον ανερχόμενους στον εκδοτικό κλάδο, Αντίποδες. [Τώρα θα πω τον καημό μου. Σχεδόν όλοι οι αναγνώστες έχουμε έναν μεταφραστή κατά νου που τον ακολουθούμε και τον εμπιστευόμαστε για διαφορετικούς λόγους. Για μένα αυτός ο μεταφραστής είναι η Έφη Καλλιφατίδη. Δε ξέρω πώς ξεκίνησε όλο αυτό, νομίζω με «Το σπίτι με τα εφτά αετώματα» του Χώθορν και συνεχίστηκε με τον «Τρίστραμ Σάντι» του Στερν. Πέρα από τις εξαιρετικές μεταφράσεις της, κάπως με τραβούσε και το ίδιο το όνομα γραμμένο στο εξώφυλλο. Από τότε, κάθε φορά που βλέπω το όνομά της στη θέση του μεταφραστή, επεξεργάζομαι σοβαρά και το ίδιο το βιβλίο ακόμα και αν η πρώτη μου εντύπωση ήταν να το προσπεράσω αδιάφορα. Εκτός όμως από εκείνα του Έκο. Η σχέση μου μαζί του τελείωσε στο «Όνομα του Ρόδου». Δεν ακούω τίποτα, σσστ! Δε θέλω ΟΥ-μπέρτο!]. Περιμένοντας λοιπόν τον συνειδητοποιημένο Ζήνωνα, έμαθα ότι ο μόνος μεταφραστής που σεβάστηκε τις ιδιομορφίες του Ίταλο Σβέβο είναι ο Γιάννης Παππάς και έτσι λοιπόν, ξεκινώ το σύντομο αισθηματικό ταξίδι με την λογοτεχνική του διάνοια από αυτή τη συλλογή διηγημάτων.
 

Προσόν ενός καλού συγγραφέα είναι η παρατηρητικότητα – και ενός μοντερνιστή συγγραφέα η παρατηρητικότητα των ψυχικών διακυμάνσεων. Ο Σβέβο έχει μια ασύλληπτη συλλογή τέτοιων παρατηρήσεων στο ενεργητικό του. Δεν είναι δύσκολο να αντιληφθεί κανείς γιατί γοητεύτηκε τόσο πολύ ο Τζόυς όταν τον πρωτοδιάβασε. Έχει όμως και μία απλή, σχεδόν «φτωχή» γλώσσα· πώς να ενωθούν αυτά τα ετερόκλητα στοιχεία; Γίνεται; Κι όμως! Η συναρμογή των ψυχικών λεπτότατων παρατηρήσεων με την απλή γλώσσα πραγματοποιείται με έναν αλλόκοτα υποχθόνιο, μυστικιστικό τρόπο. Δύσκολα πιστεύεις ότι ο Ίταλο Σβέβο ανήκει στους μοντερνιστές συγγραφείς της εποχής του Τζόυς, κυρίως γιατί όπου ακούς «μοντερνισμός» περιμένεις με μαθηματική ακρίβεια, γλωσσικές καινοτομίες και ακροβασίες, διακριτές και εξαιρετικά ενοχλητικές κατά την ανάγνωση. Εδώ, απουσιάζει η γλωσσική εκζήτηση. 

 

[...] Η πιο χαρούμενη έκφραση της φύσης: στα πουλάκια ακόμα κι ο φόβος δεν είναι πράσινος και αποτροπιαστικός, όπως στον άνθρωπο, και αυτό όχι επειδή κρύβεται κάτω από τα φτερά τους – αφού άλλωστε γίνεται φανερός – αλλά επειδή δεν αλλοιώνει καθόλου την κομψή τους φύση. Αντίθετα, πρέπει να πιστέψουμε ότι το μυαλουδάκι τους δεν γνωρίζει καν το φόβο· το σήμα κινδύνου δίνεται από την όραση και την ακοή, και μέσα στη βιασύνη περνά κατευθείαν στα φτερά. Τι μεγαλείο: ένα άφοβο μυαλουδάκι μέσα σ' έναν οργανισμό σε κατάσταση πανικού!
 

Δεν πρέπει όμως να αφήσετε να σας μπερδέψει η απλότητα της γραφής γιατί τότε το βάθος και το πλέγμα των σκέψεων του συγγραφέα, θα σας αιχμαλωτίσει με ευκολία – και σε έναν μη πεπαιδευμένο αναγνώστη αυτό θα φανεί σαν μαρτύριο ενώ σε έναν πεπαιδευμένο σαν ένα ταξίδι με όλα τα έξοδα πληρωμένα! Τα διηγήματα του Σβέβο είναι γεμάτα λεπτή ειρωνεία, χιούμορ και (κυρίως) αυτοσαρκασμό. Ο συγγραφέας που αγνοήθηκε συγγραφικά σχεδόν εώς το τέλος της ζωής του (αλλά το αντιμετώπισε με μία στάση που εντυπωσιάζει και διδάσκει) αυτοσαρκάζει τα βάσανά του με κάθε ευκαιρία. Επίσης, ένα αγαπημένο θέμα του Σβέβο είναι τα γηρατειά, εννοούμενων όχι από βιολογική άποψη (ηλικία) αλλά ως κατάσταση, ως στάση θεωρητική απέναντι στην ύπαρξη και τα πολλαπλά της προβλήματα, όπως σημειώνει πολύ εύστοχα ο Ναυτίλος.
 

Ο Ίταλο Σβέβο είχε εντυπωσιαστεί και από τις ψυχαναλυτικές θεωρίες του Φρόυντ (εν αντιθέσει με τον Τζόυς που τις απεχθανόταν, κατά δήλωσή του, και τις απέφευγε για μεγάλο μέρος της ζωής του – παρά την επιμονή κάποιων κριτικών να συνδέουν τον εσωτερικό μονόλογο του Τζόυς με τις θεωρίες του Φρόυντ), κυρίως με εκείνες που είχαν σχέση με τα όνειρα, έτσι, βλέπουμε με κάθε πρόφαση μέσα στα διηγήματά του να περιγράφονται διάφορα όνειρα των ηρώων. Μια συγγραφική πρακτική που πλέον, κάθε σχολή δημιουργικής γραφής που σέβεται τον εαυτό της σου λέει να αποφεύγεις: «ΜΗΝ ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΤΕ ΟΝΕΙΡΑ ΣΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΣΑΣ». Εντούτοις, όταν είσαι ο Σβέβο και το λιγότερο που μπορείς να κάνεις είναι να γράφεις... ονειρικά, πού είναι το κακό; 

 

 

[...] Πόσο εκφραστικά είναι τα κτίσματα των ονείρων! Ίσως πουν – και θα έχουν δίκιο – ότι είναι έτσι για να μπορεί εύκολα αυτός που τα σχεδίασε να καταλάβει ότι είναι δικά του. Το εκπληκτικό όμως είναι ότι ο αρχιτέκτονάς τους δεν ξέρει ότι τα έφτιαξε και δεν το θυμάται, ακόμα και ξύπνιος, και στρέφοντας τη σκέψη πίσω, στον κόσμο απ' όπου έρχεται, όπου οι κατασκευές ξεπηδούν με τόσην ευκολία, μπορεί να εκπλαγεί, γιατί εκεί όλα γίνονται κατανοητά χωρίς την ανάγκη ούτε μιας λέξης.
 

Η μετάφραση του Γιάννη Παππά είναι εξαιρετική. Πίσω από την απλότητα της γραφής του Σβέβο αντιλαμβάνομαι όλο το κρυφό δαιδαλώδες νοηματικό πλέγμα και αυτό αποτελεί αδιαμφισβήτητα επιτυχία της μετάφρασης. Ο Ίταλο Σβέβο δεν είναι επ' ουδενί απλός συγγραφέας και η συγκεκριμένη μετάφραση το επιβεβαιώνει με επιτυχία. Καμιά φορά, παρορμήσεις που έχουν αφετηρία τη συγκίνηση, στο άκουσμα μιας καθαρής, ανεπιτήδευτης φωνής, έχουν μια δικαίωση, έστω κι αν το αποτέλεσμα είναι ατελές, σημειώνει ο μεταφραστής στο πρόλογό του. Θα συμφωνήσω πως, όταν πας να μεταφράσεις έναν συγγραφέα κινούμενος από ατόφια αγάπη για το ταλέντο του και την ευαισθησία του, τότε σχεδόν πάντα, το αποτέλεσμα βγαίνει εξαιρετικό. Η επικοινωνία με τον άνθρωπο που γράφει, μέσα από ένα κείμενό του, σε κάνει ενίοτε να ξεχάσεις τον συγγραφέα. Αυτό είναι, όπως νομίζω, η επιτυχία και το χάρισμα του Ίταλο Σβέβο, χάρισμα που για μένα έχουν οι συγγραφείς που με συγκίνησαν και πάντοτε με συντροφεύουν.
 

Η έκδοση από τις εκδόσεις «Πορεία» είναι πολύ όμορφη, τόσο που σκέφτομαι, πόσοι εκδοτικοί οίκοι υπάρχουν γύρω μας που βγάζουν υπέροχες εκδόσεις και σπανίως φτάνουν στα χέρια μας; Η συγκεκριμένη έχει ένα εξώφυλλο με απαλό μωβ χρώμα και μία υφή που θυμίζει βελούδο ή τέλος πάντων, κάτι εξίσου απαλό, δε ξέρω τι ακριβώς είναι! Κάτι τέτοιο θα περίμενες, ας πούμε, από μια συλλεκτική έκδοση, που βεβαίως θα πλήρωνες και αναλόγως. Επίσης, το χαρτί είναι ποιοτικό και βαρύ και ταιριάζει απόλυτα με την γραφή του Σβέβο. Πολύ την χάρηκα αυτή την έκδοση! 

 

«Το ξέρεις ότι είσαι ένας παραγνωρισμένος συγγραφέας;» του είχε πει ο Τζόυς όταν διάβασε τα βιβλία του. Και επειδή στην λογοτεχνία υπάρχει, ενδεχομένως, περισσότερη δικαιοσύνη από οπουδήποτε αλλού... το μέλλον τον αναγνώρισε και τον κατέταξε μεταξύ των πιο γοητευτικών συγγραφέων του 20ου αιώνα. Ψέματα;
 

Υ.Γ. 2666    Η σπουδαία λογοτεχνία είναι – και ταυτόχρονα δεν είναι – μεγάλο ψέμα!