Ζακέτα να πάρεις

 

Δεν είχα ξαναδιαβάσει Έμιλυ Μπροντέ. Ε και; Κι όμως μια ανεμοδαρμένη τύψη με τυραννούσε τόσο καιρό και στο τέλος λέω, θα πάω και ας μου βγει και σε κακό. Τι κακό ήταν αυτό που με βρήκε ρε παιδιά; Τα λογοτεχνικά αριστουργήματα δεν θα πάψουν ποτέ να λυσσομανούν γύρω μας και να μας τιμούν με την ζεστή παρουσία τους κατερχόμενα από τα πιο δυσθεώρητα λεκτικά ύψη. Δεν είναι καθόλου τυχαίο, και μάλιστα είναι ενδεικτικό της πνευματικής μας κατάντιας, που για χρόνια αυτό το κομψοτέχνημα πέρασε στην Ελλάδα σαν φθηνό ρομάντζο, υποβιβάζοντας με αυτόν τον χυδαίο τρόπο την ασύλληπτη μεγαλοφυία της συγγραφέως (ίσως επειδή ήταν γυναίκα;) και καταλήγοντας να γίνει σαχλό τραγουδάκι στα χείλη της Καιτούλας (Κάθριν!) της Γαρμπή(ς). Τι να λέμε... τα'χω πάρει!

Σ' ένα εντελώς επιφανειακό επίπεδο το βιβλίο περιγράφει τον τρελό έρωτα (Οι υπερρεαλιστές χαιρέτησαν το μυθιστόρημα της Έμιλυ ως το υπέρτατο δείγμα του l' amour fou) μεταξύ της Κάθριν και του Χήθκλιφ. Νομίζω όμως (και να με συγχωράτε) ότι είναι κάπως γελοίο, αν όχι ανέφικτο, ένας αναγνώστης να σταθεί μόνο σε αυτό το πρώτο επίπεδο. Η Μπροντέ μας προικίζει με ένα σκοτεινό και χαοτικό δυσερμήνευτο πλέγμα σκέψεων και συναισθημάτων που μας γραπώνει σαν τον ιστό της αράχνης, με πρόχειρο δόλωμα την δυνατή ιστορία των βασικών χαρακτήρων. Μου θύμισε πολύ έντονα τον «Μόμπι Ντικ» όπου και εκεί η ναυτική περιπέτεια είναι απλώς το προκάλυμμα (και εξίσου αφελές να θεωρεί κάποιος ότι είναι το βασικό θέμα του βιβλίου), πίσω από την οποία θαλασσοδέρνονται πάμπολλες ετερόκλητες ερμηνείες από την εποχή που γράφτηκε (ο Α.Κ. Χριστοδούλου επιχειρεί μία βάσιμη ερμηνεία του «Μόμπι Ντικ» στον πρώτο και δυστυχώς τελευταίο τόμο της Editio Major των εκδόσεων Gutenberg). Σε αντίθεση με το βιβλίο του Μέλβιλ όπου κάποιες ερμηνείες είναι πιο φωτεινές και διαυγείς, δυστυχώς στο βιβλίο της Μπροντέ είναι σκούρα τα πράγματα! Η κριτική δεν έχει καταλήξει σε ασφαλή συμπεράσματα και έτσι μπορείς και συ αναγνώστα να συνεισφέρεις, θολώνοντας ακόμα περισσότερο τα νερά. Να, ακολούθα το παράδειγμά μου. 

 

Τον τόνο του βιβλίου η Μπροντέ τον δίνει μέσα στις πρώτες πέντε γραμμές, κάτι που μοιραία θα αντιληφθείς πολύ αργότερα, όταν θέλοντας να τονίσει την ερημιά του τόπου γράφει την φράση «αληθινός παράδεισος για μισάνθρωπους» – δεν σας μοιάζει και σαν ένας υπέροχος ευφημισμός για να περιγράψει κανείς την ίδια την Κόλαση; Καθώς προχωρά η πλοκή αισθάνεσαι ότι αυτοί οι μισάνθρωποι παίρνουν οικουμενική μορφή, είναι ο καθένας από μας, και ο αληθινός παράδεισος τους είναι η κόλαση της ίδιας μας της ζωής με τα πάθη και τα παράδοξά της. Ας πούμε, αν ο καθένας μας μπορούσε να στοχαστεί βαθιά και με λογική πάνω στις πράξεις και (κυρίως) στις σκέψεις του, δεν είναι πιθανό να κατέληγε στο συμπέρασμα ότι πρόκεται για ένα τέλειο δείγμα μισάνθρωπου, που σαν έσχατο θύμα θα έχει τον ίδιο του τον εαυτό; Δεν βρήκα διόλου μισητούς τους χαρακτήρες του βιβλίου, αντιθέτως τους ένιωθα ως δυνητικούς αντικατοπτρισμούς μου και αυτό ενέτεινε την υποβλητικότητα της ανάγνωσης. Δεν μου έχει ξανατύχει σε ανάγνωση, μια τόσο μικρή φρασούλα της αρχής (ακόμα και αν δεν αποτελεί εντέλει το ζουμί του βιβλίου) να ξεδιπλώνεται τόσο υποβλητικά στις επόμενες 400 σελίδες.

Υποθέτω ότι οι περισσότεροι γνωρίζετε την πλοκή του βιβλίου. Ελπίζω να μην κάνω άθελά μου κάποιο σπόιλερ – γενικά δεν έχω πρόβλημα με τα σπόιλερ, έχω και φίλους που κάνουν σπόιλερ! – από την άλλη βλέπω ότι στην αρχή του βιβλίου υπάρχει ένα γενεαλογικό δέντρο (σχεδιασμένο από τον Charles P. Sanger – «The Structure of Wuthering Heights», 1926) με όλες τις σχέσεις/γάμους/θανάτους των χαρακτήρων, οπότε νίπτω τας χείρας μου. Το βιβλίο συχνά χαρακτηρίζεται χαοτικό και με τον τρόπο του είναι, ωστόσο η πλοκή ξετυλίγεται με απόλυτη σαφήνεια και δεν πρόκειται να μπερδέψει κανέναν. Ω Θεέ μου, το βιβλίο της πρέπει να φάνταζε σαν κεραυνός εν αιθρία για τα (α)χρηστά ήθη της εποχής της. Αν μπορούσαν θα την πετούσαν στην πυρά, την ξενέρωτη! Συγγνώμη κιόλας αλλά η Έμιλυ Μπροντέ δεν ήταν καθόλου ξενέρωτη – προβοκατόρισσα από τις λίγες, έφερνε σβούρες στο δωμάτιο με την ξύλινη σκούπα της (την οποία φυσικά δεν είχε για να σκουπίζει!) γελώντας σαρδόνια.

 

Σκιαγραφώντας έναν δαιμονικό χαρακτήρα, τον Χήθκλιφ, ερεθίζει τις προκαταλήψεις της εποχής· εκεί όμως που τους «δαιμονίζει» όλους, είναι όταν σκιαγραφεί έναν εξίσου δαιμονικό χαρακτήρα, αντικατοπτρισμό της άγριας αγάπης του Χήθκλιφ. Η Κάθριν σκέφτεται και αισθάνεται με μια ένταση που δεν επιτρέπεται στις γυναίκες και αυτό η προβοκατόρισσα Έμιλυ το ξέρει καλά. Δυο ώρες πριν πεθάνει (ουπς, σπόιλερ!) γεννιέται η κόρη της. Αυτό με ξάφνιασε κάπως γιατί δεν είχε γίνει καμία νύξη (και αν υπήρξε ήταν πολύ διακριτική που δε θυμάμαι πια) ότι η Κάθριν ήταν έγκυος. Στην αρχή σκέφτηκα ότι αυτό «επιβλήθηκε» στην Μπροντέ από την εποχή της, που δεν ήθελε να γίνονται σαφείς νύξεις για σεξουαλικές πράξεις στα βιβλία, αν και η Κάθριν ήταν πλέον παντρεμένη με το νόμιμο σύζυγό της και άρα ήταν αναμενόμενο να αποκτήσει παιδιά. Κάνοντας δεύτερες σκέψεις, θεωρώ ότι η Μπροντέ επίτηδες ξεπέταξε το θέμα της εγκυμοσύνης, θέλοντας να τονίσει ότι η ηρωίδα της αρνείται να μπει στο ηθικό/κοινωνικό καλούπι που της έχουν ετοιμάσει, επιλέγοντας (σχεδόν με την θέλησή της) να πεθάνει για τον έρωτά της παρά να υποκύψει σε μία χλιαρή συμβίωση και άχαρη κηδεμονία.

Για να μην ξεφύγει πολύ η ανάρτηση, θα απομονώσω μια μικρή φράση από την εκτενή κριτικογραφία της εισαγωγής, που θεωρώ ότι αποτελεί την ουσία του βιβλίου: «Το πρόβλημα με τα Ανεμοδαρμένα Ύψη είναι ότι μας δημιουργούν την αίσθηση ότι υπάρχει μια υπερφυσική, υπερβατική “αιτία” των γεγονότων, ενώ ο προσδιορισμός της ταυτότητας αυτής της αιτίας, ή ακόμη και η βεβαιότητα ότι υπάρχει, είναι αδύνατη». Αντικαταστήστε την λέξη «πρόβλημα» με τη λέξη «υπέροχο» και θα έχετε την καλύτερη απάντηση για την επίδραση αυτού του βιβλίου. Μια λογοτεχνία που καταφέρνει κάτι τέτοιο λέγοντας κατά τ' άλλα μια απολύτως ρεαλιστική ιστορία, δεν είναι κάτι το υπέροχο; Ευθύς αμέσως, προσθέτει ένα δεύτερο βαθύτερο επίπεδο ανάγνωσης, πέρα από το επιφανειακό πρώτο της αφήγησης της πλοκής. Και δεν είναι το μόνο. Επιτρέψτε μου να εκθέσω δυο τρεις αλλόκοτες εικασίες που μου γέννησε η ανάγνωση. Το χάνω και γω σιγά σιγά!

Χήθκλιφ και Κάθριν χωρίστηκαν βίαια όταν ήταν ακόμα παιδιά. Για τον Χήθκλιφ, η Κάθριν ήταν η μόνη φωτεινή νότα της μίζερης ζωής του. Έτσι, με έναν αλλόκοτο συμβολικό τρόπο η Μπροντέ, μέσα από αυτή την σχέση, θέλει να δείξει την βίαιη αποκόλληση από την παιδική ηλικία προς την σκληρή ενηλικίωση, όταν πλέον η Κάθριν παντρεύεται και φεύγει από το Γουάδεριν Χάιτς. Ο Χήθκλιφ με δαιμονική επιμονή κυνηγά και αναζητά την μόνη πηγή ευτυχίας που υπήρξε γι' αυτόν, ενώ η Κάθριν με την σειρά της, αναπολεί τις στιγμές της ελευθερίας της, εγκλωβισμένη πια στις συμβατικότητες μιας βαρετής ζωής. «Δεν ράγισα εγώ την καρδιά σου – εσύ τη ράγισες, και μαζί και τη δική μου. Κι αν είμαι δυνατός, τόσο το χειρότερο για μένα. Δεν θέλω να ζήσω. Τι να την κάνω τη ζωή όταν εσύ – ω Θεέ μου! Εσύ θα 'θελες να ζήσεις με την ψυχή σου στον τάφο;»

 

Σε ένα άλλο επίπεδο, Χήθκλιφ και Κάθριν ταυτίζονται απόλυτα, όχι τόσο με όρους ερωτικής αγάπης όπως αφήνει η πλοκή να εννοηθεί, αλλά ως οι δυο όψεις του εαυτού μας, αξεχώριστες και συνάμα διαφορετικές, αντικρουόμενες και θυελλώδεις, επίμονες και υπομονετικές. «Ξέρεις ότι δεν μπορώ να σε ξεχάσω ποτέ – όπως δεν μπορώ να ξεχάσω τον ίδιο μου τον εαυτό» ή «Είναι ο εαυτός μου, περισσότερο απ' όσο είμαι εγώ η ίδια». Τέλος, και τα δύο κτήματα, Γουάδεριν Χάιτς και Θράσκρος Γκρέηντζ αποτελούν ένα μόνιμο δίπολο που παίρνει πάμπολλες μορφές στο βιβλίο. Οι ένοικοι του Γουάδεριν Χάιτς είναι συνεχώς άγριοι, βάναυσοι και οξύθυμοι, δίνοντας το αρνητικό πρόσημο του ενός πόλου σε αντίθεση με το άλλο κτήμα. Κατά την διάρκεια της ανάγνωσης, ο αναγνώστης θα κάνει αρκετές αναγωγές μεταξύ των κτημάτων, που άλλοτε έχουν βάση και άλλοτε όχι: κόλαση και παράδεισος, αγάπη και μίσος, λογική και ευαισθησία, χαρά και λύπη, κλπ. 

 

Όσοι θέλετε να εκτιμήσετε με τον καλύτερο τρόπο το κείμενο της Μπροντέ, τότε να επιλέξετε αναμφιβόλως την έκδοση της Άγρας. Η μετάφραση είναι του Άρη Μπερλή και είναι άψογη, αν και σε μερικά σημεία (που προσωπικά δεν με ενόχλησαν ιδιαίτερα) δεν μπόρεσε να ξεφύγει από μία λεκτική επιτήδευση όπως, «...με έλουσε κρύος ιδρώς» ή «...με το μάτι ανθρώπου ξένου ή καλλιτέχνου». Η έκδοση συνοδεύεται από εκτενέστατη εισαγωγή με την κριτικογραφία και την ανάλυση που δέχθηκε το αριστούργημα της Μπροντέ τα επόμενα χρόνια, καθώς και με αρκετές σχετικές φωτογραφίες. Το κερασάκι στην τούρτα είναι το εκπληκτικό εξώφυλλο που απεικονίζει την Έμιλυ – πίνακας φιλοτεχνημένος από τον αδερφό της, Μπράνγουελ, το 1833. 

 

Δεν είναι ανάγκη να προσκολληθείτε στην σχέση των δύο βασικών χαρακτήρων, η Μπροντέ σκιαγραφεί απίθανους δευτερεύοντες χαρακτήρες τους οποίους προικίζει με ζωντάνια, συνθέτοντας ένα τέλειο σύνολο. Ένα αδιανόητα καλογραμμένο βιβλίο, αλλόκοτη ποιητική σύνθεση, αρχαία τραγωδία, μ' ό,τι στο διάολο και αν μοιάζει... θα σας συναρπάσει. Το ότι γράφτηκε, αποτελεί από μόνο του ένα θαύμα για την Λογοτεχνία. Το ότι γράφτηκε από μία 27χρονη γυναίκα της εποχής της, αποτελεί ένα θαύμα για την ανθρωπότητα. Είναι δύσκολο να φανταστείς το βιβλίο της ως φεμινιστικό μανιφέστο, αλλά με μια δεύτερη σκέψη, τελικά, ίσως και να έπρεπε! Όπως λέει και η αφηγήτρια του βιβλίου και είναι το μόνο που πρέπει να θυμάστε για να απολαύσετε στην ολότητά του αυτό το αριστούργημα: «Αλλά σίγουρα δεν σας ενδιαφέρουν οι ηθικολογίες μου, κύριε Λόκγουντ. Μπορείτε να κρίνετε και μόνος σας, τόσο καλά όσο κι εγώ. Ή να πιστεύετε πως μπορείτε, που τελικά είναι το ίδιο».

Υ.Γ. 2666 Το σπουδαίο και επαναστατικό κατόρθωμα των αδερφών Μπροντέ μού έφερε στο νου ένα ανάλογο κατόρθωμα, εκείνο των αδερφών Πόλγκαρ. Τρεις αδερφές που έφεραν τα πάνω κάτω σε έναν εμμονικά (μέχρι τότε) ανδροκρατούμενο χώρο, του επαγγελματικού σκακιού. Αν ψάχνουμε αναλογίες, θα λέγαμε ότι η σκοτεινή ευφυία της Έμιλυ βρίσκει την αδερφή ψυχή της στην Τζούντιθ, η Σάρλοτ στην Σούζαν και οι υπόλοιπες αδερφές, Άννα Μπροντέ και Σοφία Πόλγκαρ, παρότι σπουδαίες και άξιες οι ίδιες, μοιραία επισκιάστηκαν από την μεγαλοφυία των αδερφών τους.

 

The Polgar sisters: Judith, Sophia and Susan