Ένας Χαλεπάς σε καιρούς χαλεπούς

Ο Γιαννούλης Χαλεπάς διέθετε όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που αποδίδονται στους τραγικούς ήρωες της αρχαιότητας. Το πιο γνωστό και διαδεδομένο του έργο είναι η Κοιμωμένη, το επιτύμβιο άγαλμα στο τάφο της Σοφίας Αφεντάκη στο Ά Νεκροταφείο Αθηνών, κυρίως γιατί αυτό το έργο σηματοδότησε την έναρξη του εγκλεισμού του στο Ψυχιατρείο της Κέρκυρας και στιγμάτισε τον ίδιο ως έναν τρελό και ανισόρροπο άνθρωπο.

Ο Χαλεπάς γεννήθηκε το 1851 στον Πύργο της Τήνου, ένα μικρό χωριό που επιβιώνει από την κατεργασία του μαρμάρου και την πώλησή του σε γειτονικές ή περισσότερο μακρινές αγορές. Ο μικρός Χαλεπάς εντυπωσιάζεται από το μάρμαρο και επιδίδεται στην σμίλευσή του, φτιάχνοντας μικρά αριστουργήματα τα οποία έλκουν συχνά τις σκωπτικές παρατηρήσεις και τις επιπλήξεις των οικείων του. Η τέχνη του πατέρα του και των περισσοτέρων συγχωριανών του σημαίνει αδιάκοπο και σκληρό κάματο – «γι' αυτούς η “άλλη τέχνη” δεν υπήρχε παρά μόνο ως πολυτέλεια, ιδιοτροπία ή και τρέλα· το ίδιο έκανε».

Ο γλύπτης αρνείται την καριέρα του εμποράκου και καταφέρνει να γραφτεί στο Σχολείο των Τεχνών στην Αθήνα όπου μετακομίζει με την οικογένειά του και αργότερα με την βοήθεια μιας υποτροφίας από το Ιερό Ίδρυμα Ευαγγελιστρίας της Τήνου, εγγράφεται στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μονάχου. Εκεί διαπρέπει γρήγορα, απαλλαγμένος από την ασφυκτική μέγγενη της μικρής κοινωνίας του και της δύσκαμπτης κριτικής του εγχώριου καλλιτεχνικού κόσμου. Ένας καινούριος κόσμος χτίζεται γύρω του, ο οποίος όμως, δύο χρόνια αργότερα, γκρεμίζεται με πάταγο, όταν η διακοπή της υποτροφίας του τον αναγκάζει να γυρίσει στην Αθήνα. Όπως επισημαίνει με έμφαση η συγγραφέας του δοκιμίου, Λήδα Καζαντζάκη, «υποθέτουμε πως ο άλλος καλλιτέχνης, που πήρε τη θέση του Χαλεπά, διέθετε τα προσόντα που απαιτούνται σ' αυτές τις περιπτώσεις... Αυτά δεν αντισταθμίζονται ούτε με βραβεία ούτε με επαίνους ξένων καθηγητών, όσο φημισμένοι κι αν είναι. Έτσι λειτουργούσαν τα πράγματα τότε, έτσι λειτουργούν ακόμα και τώρα. Σ' αυτό δεν έχουν αλλάξει πολλά».

Οι προσπάθειες να ανεξαρτητοποιηθεί και να αναγνωριστεί καλλιτεχνικά αποτυγχάνουν. Μόνο μερικές παραγγελίες ιδιωτών δίνουν διέξοδο στην έκφραση. Δουλεύει 20 ώρες την ημέρα στο υπόγειο του σπιτιού των γονιών του. Η φυγή μέσω της τέχνης. Η μητέρα θεωρεί υπερβολικό να δουλεύει τόσο πολύ, εξωφρενικό, ένα είδος τρέλας. Ο γλύπτης καταβυθίζεται στην κατάθλιψη, αποπειράται να αυτοκτονήσει, δουλεύει εξαντλητικά· γόνιμο έδαφος για να καλλιεργηθεί από τους οικείους του και τους γνωστούς, η εικόνα του παρανοϊκού, του ψυχικά ασθενούς. Επιστρέφει στην Τήνο και τίθεται υπό την γονεϊκή κηδεμονία. Το 1888 ο πατέρας του αποφασίζει τον εγκλεισμό του στο ψυχιατρείο Κέρκυρας.

«Ορκιζόμεθα ότι ο Γιαννούλης Χαλεπάς έπαθεν τας φρένας, το πρώτον, κατά το 1879έτος. Τα πρώτα της φρενοπαθείας συμπτώματα ήταν γέλως άνευ λόγου, φόβοι, ενίοτε περί της ζωής του, ενίοτε επετίθετο κατά του πατρός του και των οικείων του. Ακολούθως απεπειράθη πολλάκις ν' αυτοχειριασθεί. Εγένετο χρήσις της οικείας θεραπείας άνευ αποτελέσματος. Προϊόντος μάλιστα του χρόνου, έβαινε και βαίνει επί τα χείρω. Ώστε ήδη καθίσταται επικίνδυνος, διότι όχι μόνον κατά των γονέων και οικείων επιτίθεται, αλλά και κατά του τυχόντος: ώστε ο πατήρ του είναι αναγκασμένος να τον έχει αδιαλείπτως υπό φρουράν. Λάβοντες υπ' όψιν, τα ανωτέρω βεβαιούμεν ότι είναι απολύτος ανάγκη η εισαγωγή τούτου εν τίνι φρενοκομείω προς αποφυγήν απευκταίου».

Με τον θάνατο του πατέρα του το 1902, ύστερα από 14 χρόνια εγκλεισμού, εγκαταλείπει το ψυχιατρείο Κέρκυρας για το πιο οικείο ψυχιατρείο του πατρικού σπιτιού του με δεσμοφύλακα την μητέρα του! Άλλα 14 χρόνια εγκλεισμού, έως ότου να πεθάνει και η μητέρα του, και ο δημιουργός απελευθερωμένος πια από τα δεσμά του αρχίζει να δημιουργεί με μια νεανική έξαψη δουλεύοντας 20 ώρες την ημέρα όπως παλιά, όντας πλέον όμως, 65 χρονών!

 

Τα γλυπτά αυτής της περιόδου χάνουν την επιρροή του κλασικισμού που διακρίνουμε στην Κοιμωμένη του 1879 και γίνονται περισσότερο άγρια, εκφράσεις μιας έντονης προσωπικής αγωνίας, μοντέρνα, σχεδόν κυβιστικά, ακολουθώντας το ευρωπαϊκό ρεύμα της εποχής. Χαρακτηριστικό δείγμα είναι ο καθιστός Οιδίποδας που ομοιάζει εκπληκτικά με τον Σκεπτόμενο άνθρωπο του Ροντέν.

«Ο Χαλεπάς υπήρξε πάνω απ' όλα “ένα παιδί της εποχής του”, που κατάφερε να φτάσει από την ψευδαίσθητη γλώσσα του κλασικισμού στην προσωπική, δραματική γλώσσα τού εξπρεσιονισμού, να γίνει ο σμιλευτής της δικής του αγωνίας και της αγωνίας της ανθρώπινης ύπαρξης».

Υ.Γ 2666 Το' ριξε στις Βολτίτσες για καιρό αλλά τώρα επέστρεψε γιατί οι καιροί είναι χαλεποί και πρέπει να αφοσιωθούμε στην περισσυλογή σαν τον Οιδίποδα. Η librarian είχε "καρατομήσει" τον τίτλο της ανάρτησης γιατί είχε συμπέσει με μια θεατρική παράσταση αφιερωμένη στον Χαλεπά που είχε παρακολουθήσει εκείνη την εποχή και έκανε μια ανιπαραβολή της ανάρτησης με την παράσταση. Ως γνωστόν, καταδικάζουμε την λογοκρισία από όπου κι αν προέρχεται (εδώ, συχνά καταδικάζουμε την ευθυκρισία, στην λογοκρισία θα κολλήσουμε;) και τώρα ήρθε η ώρα να βάλουμε τα πράγματα στη θέση τους. Γιατί, καλή μου librarian, χωρίς νερό μπορώ, χωρίς την σκέψη όχι, και ο τίτλος της ανάρτησης ήταν η πιο έξυπνη σκέψη που έκανα εκείνη την μέρα, ύστερα έπεσα σε κώμα και κοιμήθηκα δυο μέρες. Τώρα αυτή η έξυπνη σκέψη έχει ξεθωριάσει στο μυαλό μου, αλλά ακόμα μου θυμίζει πού ήμουν και πού έχω φθάσει. Τότε, δεν μπορούσα να το πιστέψω ότι κάθε μέρα γίνομαι και εξυπνότερος! Δεν το πιστεύετε; Θα σας το αποδείξω αμέσως: ο Χαλεπάς είναι ένα πολιτικό σχόλιο από μόνος του: "Κοιμωμένη" ή "Μήδεια που σκοτώνει τα παιδιά της"; Ψηφίστε τέχνη. Πςςς... πόσο πιο έξυπνος πια!