Οι άνθρωποι δεν είναι αριθμοί

Ισχύει όμως αυτό; Ένας, τουλάχιστον, μεγάλος συγγραφέας έχει αντίθετη γνώμη καθώς έχει μετρήσει μέχρι το εκατό χιλιάδες μέσα σε μόλις έναν άνθρωπο και στο τέλος το αποτέλεσμα του βγήκε μηδενικό! Ένας, κανένας και εκατό χιλιάδες. Το βιβλίο που, με μόλις μία ανάγνωση, πριν χρόνια, και ύστερα από εκατοντάδες σπουδαία βιβλία που συσσωρεύτηταν πάνω του, το θυμάμαι με τόση έξαψη που σχεδόν αναριγώ. Και αυτό χάρη στο πρώτο μισό του βιβλίου, ούτε καν λόγω του συνόλου, καθώς το δεύτερο μισό, εκείνος ο πρώιμος αναγνώστης που ήμουν, το είχα κρίνει ανεπαρκές και ελάχιστα το θυμάμαι. Εδώ είμαι όμως πάλι, να επανορθώσω.

Σχεδόν όλη η φιλοσοφία του Πιραντέλλο μπορεί να συμπυκνωθεί στην φράση που αποτελεί και τον τίτλο ενός θεατρικού του: Έτσι είναι, αν έτσι νομίζετε. Μια (υπέροχη) φράση που αυτοεπιβεβαιώνεται και αυτοαναιρείται την ίδια στιγμή. Γύρω από αυτήν, η κωμική φλέβα του συγγραφέα θα χτίσει και θα γκρεμίσει διασκεδαστικές ιλαροτραγωδίες. Ο Βιτάντζελο Μοσκάρντα λοιπόν, ζούσε μια ήσυχη ζωή, μια πραγματικότητα που τον ευχαριστούσε, ήταν απλώς ο εαυτός του – έτσι ήταν, εφ'όσον έτσι νόμιζε. Όμως ένα κοίταγμα στον καθρέφτη τού άλλαξε την ζωή (ο καθρέφτης εξάλλου δεν χρησιμοποιείται συχνότατα και ως διαμεσολαβητής αυτογνωσίας; Δεν μας λένε, Κοιτάξου στον καθρέφτη να δεις τα λάθη σου, κλπ;) – παρεμπιπτόντως, ωραίο εύρημα από μέρους του συγγραφέα. Η γυναίκα του τον ρωτάει περιπαικτικά γιατί κοιτάζει τόση ώρα τον καθρέφτη, προσπαθεί να διακρίνει προς τα πού κλίνει η μύτη του; Θέλει και ρώτημα, μα φυσικά, προς τα δεξιά! Αυτό ήταν. Ο κόσμος του ήρωά μας γκρεμίστηκε συθέμελα μόλις στην πρώτη σελίδα του βιβλίου! Τα χρόνια που ακολούθησαν, σκεφτόμουν αρκετά συχνά, πόσο υπέροχα ξεκινάει αυτό το βιβλίο – με τι απλότητα και χάρη ξεκινάει και πόση δραματουργική ένταση συσσωρεύει μόλις από την πρώτη του σελίδα, την οποία θα διοχετεύσει αριστουργηματικά στις υπόλοιπες. Ο Μοσκάρντα αντιλαμβάνεται με φρίκη ότι η γυναίκα του δεν τον βλέπει όπως αυτός βλέπει τον εαυτό του (αφού διακρίνει ότι η μύτη του κλίνει προς τα δεξιά όταν για τον ίδιο δεν φαίνεται να έχει κάποιο εμφανές ψεγάδι): άρα, ίσως και όλοι οι άλλοι γνωστοί του να τον βλέπουν με τον δικό τους τρόπο. Και ο ίδιος, πώς βλέπει τον εαυτό του; Ποιος είναι, τέλος πάντων, ο εαυτός του; 

Μελετήστε το καλά. Δεν θα αισθανόσασταν προδομένοι απ' τη σύζυγό σας με την πιο φίνα από τις απιστίες, αν μαθαίνατε ότι εκείνη, σφίγγοντάς σας στην αγκαλιά της, γευόταν και απολάμβανε μέσω του δικού σας κορμιού τον εναγκαλισμό ενός άλλου που εκείνη είχε στο μυαλό και στην καρδιά της;

 

Από εκείνο το σημείο και μετά, ο Πιραντέλλο ξεδιπλώνει μία χιουμοριστική φιλοσοφική πραγματεία που σε διασκεδάζει και σε προβληματίζει βαθύτατα. Οι σκέψεις του ήρωα έχουν μία επιφανειακή ελαφρότητα, προκαλούν σύγχυση και αλλοφροσύνη, αντικατοπρισμοί των συναισθημάτων που καταλαμβάνουν ξαφνικά τον, μέχρι πρότινος, συνειδητοποιημένο άντρα. Αυτά, στον γραπτό λόγο του Πιραντέλλο, εμφανίζονται με επαναλήψεις, με λεκτικά μοτίβα που προσπαθούν να κυκλώσουν τα νοήματά τους, πικρές δηλητηριώδεις σκέψεις, που σαν φίδια, πασχίζουν να δαγκώσουν την ουρά τους. Εγώ δεν μπορούσα να με δω να ζω. Αυτό απασχολεί τον Μοσκάρντα στις πρώτες σελίδες του βιβλίου, όταν πλέον έχει συνειδητοποιήσει ότι όλοι οι άλλοι τον βλέπουν ο καθένας με τον δικό του τρόπο. Ο ίδιος μπορεί να δει τον εαυτό του να ζει; Μια σκέψη που οδηγεί σφαίρα στην τρέλα! Έτσι, τον βλέπουμε να περνάει, τάχαμου αδιάφορος, μπροστά από καθρέφτες προσπαθώντας να αιχμαλωτίσει μια ανέμελη και χαλαρή εικόνα του εαυτού του μέσα στον καθρέφτη – όμως, όταν εκείνος τον κοιτά, ο εαυτός του μέσα στον καθρέφτη καταλαμβάνεται αίφνης από αμηχανία, παύει να είναι χαλαρός. Έτσι, είναι αδύνατο να δει τον εαυτό του να ζει. 

Μετά τις παροξυσμικές αντιδράσεις του αποπροσανατολισμένου και (καθ' οδόν!) ημίτρελου Μοσκάρντα, που καταλαμβάνουν περίπου τις πρώτες 50-60 σελίδες, ο Πιραντέλλο, φέρνει στο προσκήνιο διάφορες λεπτομέρειες από την ζωή του ήρωα, έτσι ώστε να κρατήσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη και να τον γλυτώσει από το ενδεχόμενο να χαθεί και κείνος σε έναν κόσμο παραφροσύνης. Η επίφαση πλοκής μετριάζει την διανοητική ένταση της αρχής αλλά δεν ξεχνά ποτέ το κυρίως θέμα – την κρίση της ταυτότητας, το διαρκώς μεταλλασσόμενο πολυπρισματικό και αδηφάγο εγώ και πώς αυτό βιώνεται από τον καθένα μας. Να θυμάστε ότι διαβάζετε στιβαρές φιλοσοφικές ιδέες με μια γερή δόση παρωδίας! Δύσκολα μπορώ να φανταστώ έναν αναγνώστη που να μην εντυπωσιάζεται βαθιά από αυτό το βιβλίο, τουλάχιστον από την έκρηξη συνειδητοποίησης της αρχής. Είναι το πρώτο που μπορώ να ανακαλέσω με ευκολία όταν κάποιος με ρωτάει να του πω ένα βιβλίο που με έχει επηρεάσει – πολλά βιβλία με έχουν επηρεάσει, άλλα με το ύφος τους, άλλα με την μεγαλοφυία των συγγραφέων τους, άλλα με τα θέματά τους, ετούτο εδώ όμως με έχει επηρεάσει με την αστραπιαία σφοδρότητα της συνειδητοποίησης του κατακερματισμένου μας εγώ, μια κατάσταση που αν δεν θες να σε τρελάνει, πρέπει να την προσεγγίσεις γελώντας.

 

Κύριε των δυνάμεων, νόμιζα ότι σας το είχα αποδείξει! Γνωρίζω τον Τίτσιο. Ανάλογα με τον τρόπο που τον γνωρίζω, του δίνω μια πραγματικότητα: για μένα. Τον Τίτσιο όμως τον γνωρίζετε κι εσείς, και σίγουρα εκείνος που γνωρίζετε εσείς δεν είναι εκείνος ο ίδιος που γνωρίζω εγώ, διότι ο καθένας από μας τον γνωρίζει με τον δικό του τρόπο και του δίνει με τον δικό του τρόπο μια πραγματικότητα. Τώρα και για τον ίδιο του τον εαυτό ο Τίτσιο έχει τόσες πραγματικότητες για τον καθένα από εμάς που γνωρίζει, αφού μ' έναν τρόπο γνωρίζει τον εαυτό του μαζί μου και μ' έναν άλλον μαζί σας και μ' έναν τρίτο, μ' έναν τέταρτο και πάει λέγοντας. Κι αυτό σημαίνει ότι πράγματι ο Τίτσιο είναι ένας μ' εμένα, ένας μ' εσάς, ένας άλλος με κάποιον τρίτο, ένας άλλος με κάποιον τέταρτο και πάει λέγοντας, έχοντας βέβαια την ψευδαίσθηση κι εκείνος, ειδικά εκείνος μάλιστα, ότι είναι ένας για όλους. Αυτό είναι το κακό· ή το αστείο, αν σας αρέσει καλύτερα να το αποκαλείτε έτσι.

http://annapini.blogspot.gr/2013/06/uno-nessuno-centomila.html

Το βιβλίο του Πιραντέλλο παρουσιάζεται τόσο έντονα βιωματικό που θεωρείς ότι όσα περιγράφονται σ'αυτό, τα ένιωσε όλα ο ίδιος ο δημιουργός του. Μέσα σε όλες αυτές τις εμπειρίες, υπάρχουν και κάποιες προσωπικές καταστάσεις που ενίσχυσαν εντυπωσιακά το καλλιτεχνικό του έργο. Η γυναίκα του Πιραντέλλο τρελάθηκε, και για 17 ολόκληρα χρόνια εκείνος την κρατούσε στο σπίτι, ενώ ίσως θα ήταν καλύτερα να νοσηλευτεί σε κάποιο ίδρυμα. Αυτή η καθημερινή γειτνίαση με την τρέλα τον βοήθησε δημιουργικά και τον έκανε ακόμα και να ερωτευτεί για πρώτη φορά την γυναίκα του, που είχε παντρευτεί από συνοικέσιο, σύμφωνα με ένα άρθρο του Franco Zeffirelli. Στο βιβλίο του, ο Πιραντέλλο μέσω του ήρωά του Μοσκάρντα, κατηγορεί έντονα τον διαχειριστή της τράπεζάς του ότι έκλεισε την τρελή γυναίκα του στο ίδρυμα ενώ θα έπρεπε να την κρατήσει στο σπίτι και να την προσκυνάει γονυπετής: 

«Εσύ, όχι εγώ, κατάλαβες; Μπροστά στη σύζυγό σου, κατάλαβες; Θα έπρεπε να καθήσεις έτσι! Κι εγώ, κι αυτός, κι όλοι μαζί, μπροστά σ' αυτούς που τους αποκαλούν τρελούς, έτσι!»
Πετάχτηκα όρθιος, βρίζοντας. Οι δυo τους κοιτάχτηκαν στα μάτια, τρομαγμένοι. Ο ένας ρώτησε τον άλλον:
«Μα τι λέει;»
«Καινούργιες κουβέντες!» φώναξα. «Θέλετε να τις ακούσετε; Πηγαίνετε, πηγαίνετε εκεί που τους έχετε κλεισμένους: πηγαίνετε, πηγαίνετε να τους ακούσετε να μιλούν! Τους έχετε κλεισμένους διότι έτσι σας συμφέρει!»
 

...έτσι ακριβώς όπως συνέφερε και τον Πιραντέλλο να έχει την δική του γυναικά κοντά του στο σπίτι και όχι σε κάποιο ίδρυμα για να την «εξετάζει» όποτε ήθελε, μια πράξη περισσότερο ιδιοτέλειας παρά ευαισθησίας όπως νόμιζαν οι πολλοί, όπως αφήνει και το άρθρο του Zeffirelli να εννοηθεί. Βέβαια, δεν γνωρίσαμε ποτέ τον Πιραντέλλο για να μπορούμε να κατανοήσουμε τα κίνητρά του... αλλά και αν ακόμα τον γνωρίζαμε, θα τον γνωρίζαμε δίνοντάς του μια δική μας πραγματικότητα που θα ήταν αληθινή μόνο για μας, και όχι για κείνον, ο οποίος θα έδινε στον εαυτό του μια πραγματικότητα ειδικά για κείνον... και γενικά, καταλάβατε πώς πάει το στόρυ, μην τα ξαναλέμε!! 

Rene Magritte, «Decalcomanie»

Η Ίνδικτος μάς το προσφέρει με ένα υπέροχο εξώφυλλο, χρωματιστό και παραμορφωτικό, ανάλογο με τις σκέψεις που θα μας δημιουργήσει το βιβλίο. Η μετάφραση της Αρχοντίας Κυπριώτου είναι πάρα πολύ καλή. Ο Πιραντέλλο ισχυριζόταν ότι είχε ελληνική καταγωγή και το οικογενειακό του όνομα ήταν «Πυράγγελος», που ύστερα από φωνητική παραφθορά έγινε «Πιραντέλλο» – με ένα επίθετο λοιπόν, τόσο πρόσφορο σε συμβολισμούς, είναι σχεδόν βέβαιο ότι και το δικό μας μυαλό θα προσπαθήσει να γεννήσει μερικούς κατά την διάρκεια της ανάγνωσης. Ένα βιβλίο πυρωμένο και αγγελικό, που μπορεί να (και θα) γίνει ο δεύτερος εαυτός μας! Δύσκολο, αρκετά απαιτητικό, περίτεχνα στρυφνό αλλά και κομμάτι του εγώ μας... της πιο αποκρουστικής αντωνυμίας, που έγραφε και ο Γκάντα στην «Γνώση του πόνου».

Ένα βιβλίο, κανένα ελάττωμα, εκατό χιλιάδες σκέψεις.