Η ανατομία της μελαγχολίας

Αν κάποιος σου έλεγε, «Δείχνεις λίγο μελαγχολικός σήμερα», μέχρι που θα το έπαιρνες και για κομπλιμέντο! Αντί αυτού, αν σου έλεγε, «Δείχνεις κάπως καταθλιπτικός σήμερα», θα του έριχνες ένα βλοσυρό βλέμμα και μπορεί και να τον έβριζες ακόμη, αν η κατατονία δεν είχε καταλάβει υπό την εξουσία της τις εναλλαγές των διαθέσεών σου. Μελαγχολία και κατάθλιψη είναι το ίδιο πρόσωπο που ακούει σε δυο ονόματα, το Ευγενία έγινε Τζένη και το Τερψιχόρη έγινε Έρση, εσύ θα διαλέξεις ποιο σου ταιριάζει καλύτερα.
 

Λέγε με Τερψιχόρη. Η μελαγχολία, σε σχέση κυρίως με τους ανθρώπους της τέχνης και πιο συγκεκριμένα με τους συγγραφείς, πάντοτε με απασχολούσε σε υπερβολικό βαθμό και έψαχνα βιβλία πάνω στο συγκεκριμένο θέμα. Η αρχή έγινε με το μικρό βιβλιαράκι του Αριστοτέλη «Μελαγχολία και ιδιοφυΐα» που προσπαθούσε να απαντήσει στο ερώτημα, γιατί όλοι οι εξαιρετικοί άνθρωποι είναι μελαγχολικοί; Στο ίδιο μήκος κύματος κινούνταν και το ογκώδες βιβλίο του Ρόμπερτ Μπέρτον «Η ανατομία της μελαγχολίας». Η κρατούσα άποψη τότε, ήταν εκείνη με τους τέσσερις χυμούς του ανθρώπινου σώματος, όπου κάπου το χάσαμε με τις δοσολογίες και το κοκτέιλ βγήκε μπόμπα, που πολλές φορές έσκασε και μας πήρε ο διάολος. Τις αυτοκτονίες γνωστών συγγραφέων συγκεντρώνει στο βιβλίο του «Αυτοκτονία» ο Λεωνίδας Χρηστάκης και συμβάλει και κείνος με τον τρόπο του στην δημιουργία μιας απάντησης στο τι τέλος πάντων είναι η μελαγχολία και πόσο κακό μας κάνει.
 

Για καιρό πίστευα ότι οι συγγραφείς είναι περισσότερο επιρρεπείς στην μελαγχολία γιατί διαθέτουν μια οξυμένη ευαισθησία και έναν βαθμό δυσαρέσκειας για τον κόσμο που τους περιβάλλει, την οποία και μεταπλάθουν διαρκώς μέσα στα γραπτά τους. Η κατάθλιψη (θα το κάνω Έρση, αφού βλέπω ότι έτσι το έχεις συνηθίσει τώρα πια!) δεν κάνει διακρίσεις, χτυπάει στα τυφλά, αν και «έχει καταδειχθεί, με σχετικά πειστικό τρόπο, πως οι καλλιτεχνικές ιδιοσυγκρασίες (προπάντων οι ποιητές) είναι ιδιαίτερα ευάλωτες στη διαταραχή». Το σίγουρο είναι ότι κανείς δε ξέρει τον λόγο που εμφανίζεται η κατάθλιψη στους ανθρώπους, μόνο εικασίες μπορούν να γίνουν επ' αυτού.
 

Ο Γουίλλιαμ Στάιρον, ελάχιστα μεταφρασμένος στην Ελλάδα, γνωστός για το βιβλίο του «Η επιλογή της Σόφι», γράφει την δική του προσωπική εμπειρία με την κατάθλιψη, το χρονικό μιας τρέλας, όπως εύστοχα δηλώνεται στον υπότιτλο του βιβλίου. 

 

 

[...] Η κατάθλιψη είναι μια συναισθηματική διαταραχή τόσο μυστηριωδώς οδυνηρή και ασαφής όσον αφορά το πώς την συλλαμβάνει ο νους – η νόηση που δρα ως μεσάζων – ώστε ξεπερνά κάθε περιγραφή (...) αν η περιγραφή του πόνου ήταν εύκολη, οι περισσότεροι από τους πάμπολλους πάσχοντες από τούτη την πανάρχαια αρρώστια θα κατόρθωναν να περιγράψουν με σαφήνεια στους φίλους και τους συγγενείς (ακόμα και στον γιατρό τους) ορισμένες από τις πραγματικές διαστάσεις του μαρτυρίου τους, και να αποσπάσουν ενδεχομένως την, εν γένει ανύπαρκτη, κατανόηση των άλλων· αυτή η αδυναμία κατανόησης συνήθως δεν οφείλεται σε έλλειψη οίκτου, αλλά στη βασική ανικανότητα των υγιών ατόμων να συλλάβουν μια μορφή βασανιστηρίου τόσο ξένη προς την καθημερινή τους εμπειρία.
 

Η κατάθλιψη έχει κάποια κοινά συμπτώματα και συγκεκριμένες θεραπείες, όμως ο κάθε ασθενής την βιώνει με μοναδικό τρόπο και το ίδιο μοναδική θα πρέπει να είναι και η λύση που θα τον βοηθήσει να την νικήσει. Στα τελευταία στάδια της, η ιδέα της αυτοκτονίας (δεν προτείνεται ως λύση) γίνεται έμμονη και επιτακτική. Οι περισσότεροι γνωρίζουν κάποιον που έχει αυτοκτονήσει, έχει αποπειραθεί να το κάνει ή απλώς το έχει σκεφτεί. Η κατάθλιψη λόγω του εσωστρεφούς χαρακτήρα της, σπάνια γίνεται βίαιη απέναντι στους άλλους, το πρώτο και τελευταίο θύμα της, είναι εκείνος που την κουβαλά. 

 

[...] Η εν λόγω γενική άγνοια ως προ το τι είναι πραγματικά η κατάθλιψη φάνηκε πρόσφατα στην περίπτωση του Πρίμο Λέβι, του αξιόλογου Ιταλού συγγραφέα και επιζώντα του Άουσβιτς, ο οποίος το 1987, στα εξήντα επτά του χρόνια, ρίχτηκε από μια σκάλα στο Τορίνο (...) αντέδρασαν, θαρρείς και αυτός ο άνθρωπος, τον οποίο θαύμαζαν βαθύτατα και ο οποίος είχε υποστεί τόσα μαρτύρια στα χέρια των Ναζιστών – ένας άνθρωπος υποδειγματικού θάρρους και αντοχής – με την αυτοκτονία του παρουσίασε μια αδυναμία, μια κατάρρευση της προσωπικότητάς του, την οποία αρνούνταν να δεχτούν. Μπροστά σε ένα τρομερό απόλυτο – την αυτοκαταστροφή – αντέδρασαν επιδεικνύοντας αμηχανία και μια υποψία ντροπής.
 

Ο Στάιρον γράφει ένα εκπληκτικό βιβλίο που σε καθηλώνει και περιγράφει με τόσο δεξιοτεχνικό τρόπο τα στάδια της δικής του κατάθλιψης, που για μερικές στιγμές, αισθάνεσαι πως παίζει με το δικό σου μυαλό. Απορρίπτει τον όρο «κατάθλιψη (depression)» που τον βρίσκει κακόγουστο (αν δεν ακουγόμουν πολύ κυνικός, θα έλεγα ότι τον βρίσκει μέχρι και καταθλιπτικό!), και θεωρεί ότι ο όρος «μελαγχολία» αποδίδει καλύτερα το ψυχικό άλγος που νιώθουν οι πάσχοντες. Εντούτοις, διατηρεί τις αντιρρήσεις του και προτείνει απηυδισμένος έναν δικό του όρο.

 

[...] Ως άνθρωπος που βασανίστηκε σε βαθμό υπέρτατο από την ασθένεια, αλλά κατόρθωσε να μιλήσει γι' αυτή, θα έκλινα υπέρ μιας αληθινά εντυπωσιακής ονομασίας. Το «brainstorm», λόγου χάριν, έχει δυστυχώς χρησιμοποιηθεί για να περιγράψει, ελαφρώς σκωπτικά, την έμπνευση του νου. Απαιτείται πάντως κάτι ανάλογο. Πληροφορούμενος πως η ψυχική διαταραχή ενός ανθρώπου εξελίχθηκε σε θύελλα – μια ατόφια μανιασμένη θύελλα στον εγκέφαλο, κάτι με το οποίο, όντως, μοιάζει πρωτίστως η κλινικώς διαπιστωμένη κατάθλιψη – ακόμα και ο απλός άνθρωπος, ο μη ειδικός, ενδέχεται να την αντιμετωπίσει με κατανόηση και όχι με τη συνήθη αντίδραση απέναντι στη λέξη «κατάθλιψη», του τύπου «Και λοιπόν τι έγινε;» ή «Θα σου περάσει» ή «Όλοι έχουμε τις άσχημες μέρες μας».

 

 

Διαβάστε άφοβα το βιβλίο του Στάιρον, δεν υπάρχει περίπτωση να σας ψυχοπλακώσει. Δοσμένες με καυστικότατο χιούμορ είναι οι συνεδρίες με τον ψυχίατρό του, σαν απολαυστικό ιντερλούδιο. Να θυμάστε όμως ότι δεν προτείνει λύση, παρά μόνο για την δική του κατάθλιψη. Για την κατάθλιψη όλων των υπολοίπων, αφού τα στατιστικά δείχνουν ότι σχεδόν όλοι θα περάσουμε μια έστω και ήπιας μορφής κατάθλιψη, πρέπει να αναζητηθεί λύση κάπου αλλού. Η κατάθλιψη μπορεί να νικηθεί, «που πιθανότατα είναι η μοναδική θετική πλευρά της».
 

Υ.Γ. 2666  Σήμερα, 10 Οκτωβρίου 2018, είναι η παγκόσμια μέρα ψυχικής υγείας (καλά και πέρσι ήταν, όπως θα είναι και του χρόνου!) και είπα να θυμηθούμε μια παλιά ανάρτηση – όχι όμως για να μελαγχολήσουμε. Αν και εγώ, με τον Στάιρον τώρα τελευταία, έχω βάσιμους ή/και αβάσιμους λόγους για να πέσω σε κατάθλιψη. Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Ποταμός» και η μετάφραση της Παλμύρας Ισμυρίδου είναι πολύ καλή.
 

Πρόσφατα προσπάθησα να διαβάσω και το βιβλίο του «Η επιλογή της Σόφι». Πιο φλύαρο βιβλίο δεν έχω ξαναδιαβάσει. Η Σόφι, η πρωταγωνίστρια σύμφωνα με τον τίτλο, πρωτοεμφανίζεται περίπου στην σελίδα 70 – μην ρωτήσετε καλύτερα πού εμφανίζεται η επιλογή της! Έχω ήδη δει την ταινία και ξέρω το στόρι, σκέφτηκα όμως ότι η ανάγνωση θα μου προσφέρει άλλη τέρψη. Τόση αμετροέπεια δεν έχω ξαναματαδεί. Άσε μας ρε Στάιρον με τις καύλες σου – και εδώ έχει διττή σημασία η λέξη: κυριολεκτική, μιας και ο Στίνγκο, ο αφηγητής, έχει στύση με κάθε βλεφάρισμα, και, μεταφορική, καθώς το άλτερ-έγκο του, ο ίδιος ο Στάιρον απολαμβάνει αυτήν την ατέρμονη ομφαλοσκόπηση ή ακριβέστερα, φαλλοσκόπηση, σε σημείο εμμονής, ώστε να ξεχνάει διαρκώς την δυνατή ιστορία που προσπαθεί να πλάσει ή να την μεταθέτει πολλές πολλές πολλές πυκνογραμμένες και τεράστιες σελίδες πιο μετά. Όσο συγκλονιστικό και ακριβές είναι το βιβλίο του «Θέα στο σκοτάδι», τόσο βαρετό και εκνευριστικό είναι «Η επιλογή της Σόφι». Ο μόνος λόγος να το διαβάσει κανείς είναι από την περιέργεια να μάθει επιτέλους ποια είναι αυτή η επιλογή της Σόφι. Από την στιγμή που βγήκε η ταινία χάθηκε και αυτός ο λόγος – απόρω ρε Στάιρον πώς επέτρεψες η ταινία να σου κλέψει μέσα από τα χέρια το μοναδικό σου συγγραφικό ατού!