Joyce's echo

Εκών άκων, κάποια στιγμή θα το διάβαζα και το συγκεκριμένο βιβλίο. Ο νεαρός Ουμπέρτο Έκο ασχολήθηκε εντατικά με δύο πεδία: τον μεσαίωνα και τον Τζόυς· «Εδώ γεννιέται το ερώτημα αν οι μεσαιωνικοί ρήτορες προπορεύονταν του καιρού τους ή αν τελικά οι ρίζες των διαφόρων σύγχρονων ποιητικών... θα έπρεπε να αναζητηθούν, ακριβώς εξαιτίας της μεσολάβησης του Τζόυς, στο μεσαίωνα» [Ε. Faral, Les arts poetiques du XIIme et du XIIIme siecle, Paris, Champion, 1923, σελ. 60]. Επειδή ζω χρόνια τον εργασιακό μεσαίωνα και τώρα που τελείωσε η βραχύβια εργασία μου θα ξανασύρω την αλυσίδα της ανεργίας στα κάτεργα της μόνιμης πολιτικής ανορθότητας, σκέφτηκα να ξεφύγω κάπως από την πραγματικότητα με λίγο Τζόυς και την ποιητική του. Η ποιητική ομορφαίνει τη ζωή, νεσπά; Ο Τζόυς είναι μια διαρκής διαδικασία μαθητείας – όπως ακριβώς και ο ΟΑΕΔ – και είναι πολύ δύσκολο να τον εξηγήσεις με δυο λόγια στους απέξω, όπως ακριβώς και τον ΟΑΕΔ σε εκείνους που δεν έχουν βγάλει ακόμα κάρτα ανεργίας.

[...] Υπάρχει ένα προφανέστατο γεγονός, που αρκεί ώστε να μας κάνει να είμαστε προσεκτικοί μπροστά σε μια τέτοια διαδικασία: μπορούμε να εκθέσουμε την ποιητική του Βαλερύ, του Έλιοτ, του Στραβίνσκι, του Ρίλκε ή του Πάουντ, χωρίς να αναφερόμαστε στο έργο αυτών των δημιουργών, και ακόμη λιγότερο στη βιογραφία τους: για να κατανοήσουμε, αντιθέτως, την εξέλιξη της ποιητικής του Τζόυς, είναι αναγκαίο να καταφεύγουμε συνεχώς στα στάδια της πνευματικής του εξέλιξης ή, ακόμη καλύτερα, στην εξέλιξη εκείνου του ήρωα που επιστρέφει σταθερά σ' ολόκληρο το έργο της αχανούς αυτοβιογραφικής τοιχογραφίας των διαφορετικών του έργων, είτε αυτός ονομάζεται Στήβεν Δαίδαλος, είτε Μπλουμ, είτε H.C.Earwicker. Αντιλαμβανόμαστε μ' αυτόν τον τρόπο ότι η ποιητική του Τζόυς, ως σημείο αναφοράς στην προσπάθειά μας να κατανοήσουμε το έργο, δεν έχει καμία αξία έξω από το ίδιο το έργο, αλλά αποτελεί απόκρυφο μέρος του έργου, αποκαλύπτεται δε και εξηγείται από το ίδιο το έργο στις διάφορες φάσεις της εξέλιξής του. Ακριβώς όπως και στον ΟΑΕΔ! Και σταματάω εδώ και διαπαντός αυτή την ηλίθια παρομοίωση. 

 

Το δοκίμιο του Έκο χωρίζεται ισομερώς σε τρία μέρη εστιαζόμενο διαρκώς στην μεταβαλλόμενη ποιητική του Τζόυς καθώς ωρίμαζε λογοτεχνικά: 1) πρώτα έργα («Στήβεν ο Ήρωας», «Το πορτραίτο του καλλιτέχνη», «Δουβλινέζοι»), 2) «Οδυσσέας» και 3) «Finnegans Wake». Το πιο δύσκολο μέρος του δοκιμίου για μένα, είναι το πρώτο, ακριβώς όπως συμβαίνει και με το συγγραφικό έργο του Τζόυς. Ο «Οδυσσέας» και το «Finnegans Wake» είναι έργα περισσότερο φορμαλιστικά και «εξεζητημένα», και έτσι ενίοτε μπορούμε να τα προσεγγίσουμε με όρους και τεχνικές ολοένα και πιο οικείες καθώς εξελίσσεται και η θεωρία της λογοτεχνίας. Τα πρώτα έργα όμως, με αποκορύφωμα και συμπύκνωση, «Το πορτραίτο του καλλιτέχνη» είναι το κάτι άλλο. «Το πορτραίτο του καλλιτέχνη» είναι εντελώς μυστηριακό, ό,τι πιο κοντινό σε πίστη μπορώ να ανακαλέσω από την στιγμή που αποδέχτηκα την αθεΐα μου. Ομολογία πίστεως στην ομορφιά της Λογοτεχνίας! Εντυπωσιάζει ο τρόπος που ο νεαρός Τζόυς (ούτε καν 20 χρόνων) αφομοιώνει και μεταπλάθει ιδέες και πολύπλοκα συστήματα σκέψης (Άγιος Θωμάς ο Ακινάτης, Αριστοτέλης, Μπωντλαίρ, Μαλαρμέ, Ίψεν, James Clarence Mangan, Ντ’ Ανούτσιο, Τζορντάνο Μπρούνο κ.α.) προς οικοδόμηση μιας προσωπικής φωνής που θα γίνει η σπουδαιότερη του εικοστού αιώνα. Επίσης, αυτή η ελευθερία που παίρνει χρησιμοποιώντας όσα τον ενδιαφέρουν με τον τρόπο που τον ενδιαφέρουν, ήταν πολύ διδακτικό μάθημα για μένα. Ισχύει εδώ συμπερασματικά εκείνο που δήλωνε για τον Τζόυς ο LEVIN, όπ.π.: δεν επέλεγε ένα σύστημα ιδεών να εκφράσει και δεν αξιολογούσε ολόκληρο το πολιτιστικό οικοδόμημα των δύο τελευταίων έργων από φιλοσοφικής πλευράς αλλά από τεχνικής· η φιλοδοξία του Τζόυς ήταν να συλλάβει ολόκληρο τον πολιτισμό του σύμπαντος σαν ένα χώρο παιχνιδιού – αν και αυτή η διαπίστωση αφορά λιγότερο «Το πορτραίτο» και τα πρώτα έργα του Τζόυς, και περισσότερο τα επόμενα, δεν παύει να κατέχει τρόπον τινά καθολική ισχύ στο συγγραφικό σύμπαν του Ιρλανδού. Η (όποια) σχέση με την γραφή που έχω, εκπορεύεται από εκεί και του χρωστάω ευγνωμοσύνη – βέβαια, δεν υπονοοώ ότι γράφω σαν τον Τζόυς, ούτε κατά διάνοια, ας το ξεκαθαρίσω εδώ, μιας και κυκλοφορούν διάφοροι... εγελοιανοί στο φβ που ψοφάνε για διασυρμό και μπύρες. «Το πορτραίτο του καλλιτέχνη» αποτέλεσε την πρώτη μου ουσιαστική επαφή με την σπουδαία λογοτεχνία. Δεν μπορώ να πω ότι το διαβάζω με ευχαρίστηση γιατί ακόμα και σήμερα το αντιμετωπίζω με σοκ και δέος. 

 

[...] Η επιφανία δίνει στο πράγμα μια αξία που δεν την είχε πριν συναντηθεί με το βλέμμα του καλλιτέχνη. Απ’ αυτή την άποψη, η θεωρία των επιφανιών και της radiance αποτελεί, ξεκάθαρα, το αντίθετο της θωμιστικής θεωρίας της claritas: στον Άγιο Θωμά παραδινόμαστε στο αντικείμενο και στη σαφήνειά του, στον Τζόυς το αντικείμενο ξεριζώνεται από το συνηθισμένο του συγκείμενο, προσαρμόζεται σε νέες συνθήκες και προσλαμβάνει νέα σαφήνεια και νέα αξία χάριν της δημιουργικής παραίσθησης.

Πηδώντας τον «Οδυσσέα» (κάτι που κάνουν πολλοί αναγνώστες του), μιας και έχουμε αναφερθεί αρκετά σε αυτό το μπλογκ, ας πάμε κατευθείαν στο «Finnegans Wake» (κάτι που δεν κάνουν πολλοί αναγνώστες του, για την ακρίβεια κανένας). Κι όμως, γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, το μέρος του δοκιμίου του Έκο που αναφέρεται στο «Finnegans Wake» είναι το πιο κατανοητό(!) και το πιο ενδιαφέρον. Γιατί η συλλογιστική που κρύβεται πίσω από το τελευταίο έργο του Τζόυς δεν μας είναι τόσο ανοίκεια πλέον, παρότι συνεχίζει να μην διαβάζεται λόγω – διαφορετικής – γλώσσας ή ραθυμίας εκ μέρους των αναγνωστών. Ο κόσμος είναι πολύπλοκος και αυτό αρχίζει να γίνεται ολοένα πιο αντιληπτό, ακόμα και με τρόπους που κινούνται και έξω από την λογική. Ο κυκλικός «χαόκοσμος» που οραματίστηκε ο Τζόυς με τις μυριάδες πολυσημίες του και αντιθέσεις μας περιβάλλει και ενίοτε μας κάνει ηλεκτρονικά αιτήματα φιλίας. 

 

[...] Ο Τζόυς διάβασε το De l’ infinito universo e mondi του Μπρούνο και ένα από τα υπονοούμενα και ρητά αξιώματά του είναι ακριβώς εκείνο του πλήθους των κόσμων, ενωμένο με το εμφανέστατο αξίωμα της μεταμορφικής φύσης κάθε λέξης, κάθε έτυμου, διατεθειμένου να γίνει αμέσως «άλλο», να εκραγεί σε καινούργιες σημασιολογικές διαστάσεις. Και αν ο Μπρούνο κατέληξε σε αυτή την όραση του κόσμου δια μέσου της ανακάλυψης του Κοπέρνικου (και σε αυτή είχε δει την κατάρρευση της στατικής και περιορισμένης αντίληψης του κόσμου), ο Τζόυς μέσα από τον Μπρούνο, ήδη από την εφηβεία, ανακαλύπτει τον δρόμο για την αμφισβήτηση του σταθερού και οριοθετημένου κόσμου της Σχολαστικής.

Εκοφαντικό δοκίμιο! Όσοι έχετε διαβάσει τα περισσότερα έργα του Τζόυς και τα έχετε απολαύσει μερικώς, να διαβάσετε και αυτό το δοκίμιο του Ουμπέρτο Έκο. Στους υπόλοιπους, απλώς θα τρυπήσει τα τύμπανα και θα πονέσει τα μάτια τους. Όπως γράφει και ο επιμελητής του βιβλίου στο σύντομο σημείωμά του, πρόκειται για το κείμενο ενός στρυφνού αναλυτή για έναν στρυφνό συγγραφέα. Πολλές από τις ιδέες του Έκο είναι διαφωτιστικές και ενδιαφέρουσες (όπως και αρκετές από τις σημειώσεις στο τέλος του βιβλίου) και έχουν ισχύ και ομορφιά πολλά χρόνια μετά την συγγραφή τους. Ο Έκο ενδιαφέρεται για τις τεχνικές της ποιητικής στα έργα του Τζόυς, και αυτό το πεδίο το κατέχει άψογα. Με την ευκαρία να ξαναπώ, πόσο κρίμα είναι που τα δοκίμια του ίδιου του Τζόυς (έγραψε πολλές μελέτες όταν ήταν νέος που αποτέλεσαν την ιδεολογική βάση των πρώιμων έργων του) καθώς και εκατοντάδες δοκίμια άλλων που γράφτηκαν γι’ αυτόν, παραμένουν εκνευριστικά ανέκδοτα στην χώρα μας. Έχουμε ακόμα μία (πρόσφατη και πρόσφορη δικαιολογημένων ενστάσεων) μετάφραση των ποιημάτων του Μπωντλαίρ, αλλά καμία μελέτη προς στιγμήν για το πώς ο Μπωντλαίρ επηρέασε τον Τζόυς. 

 

Η έκδοση των εκδόσεων «Δελφίνι» είναι κομψή και λειτουργική, το εξώφυλλο του Αλέξη Κυριτσόπουλου εξαιρετικό, και η μετάφραση της Ειρήνης Στάθη και του Θόδωρου Στεφανόπουλου φαίνεται να είναι – κόντρα στα σημεία και τέρατα των καιρών – πολύ καλή. Δύο μικρά σημεία προς αποσαφήνιση θα μπορούσαν να είναι τα εξής: 1) Τα αρχικά όμως H.C.E σημαίνουν, μεταξύ των άλλων, Here Comes Everybody (“εδώ έρχεται ο καθένας” [ή “Ναοκαθένας”])(όπως το έχει αποδώσει η Μαντώ Αραβαντινού) και 2) Η πρώτη σημασία αυτής της φράσης, αυτή που θα αναδυόταν από την αναγωγή σε basic english, και από αυτά στα ελληνικά, θα ήταν πάνω κάτω... ενδεχομένως ο Έκο να γνώριζε την Μαντώ Αραβαντινού (απίθανο αλλά λέμε), γιατί όμως τόση πρεμούρα να δει/δούμε πώς θα αποδοθεί το απόσπασμα στα ελληνικά; Αυτές είναι προσθήκες των μεταφραστών ή του επιμελητή, ήπιες μεν αχρείαστες δε. Μια ακόμα υποσημείωση στις τόσες θα ήταν θεμιτή, από την άλλη και η απουσία αυτών των διευκρινίσεων δεν στερεί τίποτα από το κείμενο που διαβάζουμε. Ωστόσο, ένα παράρτημα στο τέλος του βιβλίου, εν είδει ευρετηρίου χωρίς παραπομπές, είναι η πιο σοβαρή παραφωνία. Παρευλάνουν ονόματα, ξένα και ελληνικά, με μία μικρή περιγραφή για την ζωή και το έργο των προσώπων. Όμως, όσο και αν έστυψα το μυαλό μου δεν κατάφερα να καταλάβω γιατί εμφανίζονται έτσι. Δεν έχουν αλφαβητική σειρά, δεν προηγούνται τα ξένα με τα ελληνικά να ακολουθούν, ή το αντίστροφο, ούτε καν εμφανίζονται στο παράρτημα με την σειρά που πρωτοεμφανίζονται στο βιβλίο. Απλώς κάποιος σκέφτηκε, στα τέτοια μου, θα τα βάλω όπως γουστάρω εγώ! Ο βιβλιοθηκονόμος μέσα μου εκνευρίζεται ελαφρώς αλλά ο τζοϋσικός αναγνώστης εντός μου, εκτός μου και επί ταυτά, βρίσκει την ιδέα αρκετά γοητευτική. 

 

[...] Μεταφέροντας το ζήτημα σε επίπεδο αφηγηματικών σχέσεων, μπορούμε να σημειώσουμε ότι στο παραδοσιακό μυθιστόρημα βρισκόμαστε ακριβώς στη θέση των ανοιχτών αιτιολογικών αλυσίδων, στις οποίες ένα γεγονός Α (για παράδειγμα, η απληστία του Δον Ροντρίγκο) μπορούσε αναμφισβήτητα να ειδωθεί σαν το αίτιο μιας ακολουθίας γεγονότων Β, Γ, Δ (φυγή των νεόνυμφων, απαγωγή της Λουτσία, εκπατρισμός του Ρέντζο), χωρίς να υπάρχει η πιθανότητα να αποδοθεί, για παράδειγμα, η απληστία του Δον Ροντρίγκο στο γεγονός ότι ο Ρέντζο θα έπαιρνε μια μέρα μέρος στη λαϊκή εξέργεση. Σε ένα βιβλίο όπως το Finnegans Wake διαπιστώνεται αντίθετα μια τελείως διαφορετική κατάσταση: σύμφωνα με το πώς γίνεται κατανοητός ένας όρος, αλλάζει ολοκληρωτικά η κατάσταση που εμφανίζεται σε προηγούμενες σελίδες και από το πώς ερμηνεύεται ένας υπαινιγμός, τίθεται σε αμφισβήτηση και παραμορφώνεται η ίδια η ταυτότητα μιας μακρινής παρουσίας. Το βιβλίο δεν τελειώνει επειδή άρχισε με ένα συγκεκριμένο τρόπο, αλλά μπορεί κανείς να πει ότι αρχίζει επειδή τελειώνει με το συγκεκριμένο τρόπο.