Το fresco μούχλιασε

Είναι γεγονός πια. Φαίνεται πως πάντοτε υπήρξα πολύ κακός για να μπορέσω να μπω σε μια Σχολή Καλών Τεχνών. Σε αντίθεση με την λογοτεχνία που ναι μεν την αγαπάω πολύ αλλά όχι τόσο ώστε, κάποια μέρα, να μην θελήσω να την κακοποιήσω, η ζωγραφική στάθηκε πιο άτεγκτη απέναντι στις ορέξεις μου. Δεν μου επέτρεψε ποτέ να απλώσω χέρι πάνω της! Η μόνη πιθανότητα να ζωγραφίσω κάτι αξιόλογο είναι αν αφήσω άθελά μου ένα φλιτζάνι καφέ ή ένα βαζάκι μαρμελάδα να πέσει στο πάτωμα. Κάτι ανάλογο βέβαια, κάνουν και διάφοροι σύγχρονοι ζωγράφοι με τη μόνη διαφορά ότι ύστερα από τη «ζημιά» δηλώνουν σαν αμετανόητα κακομαθημένα παιδιά, ότι αυτό ακριβώς ήθελαν να κάνουν.

 

Η ζωγραφική είναι η τέχνη που χαίρομαι περισσότερο να διατυμπανίζω την άγνοιά μου. Αν αναρωτιέστε τι βλέπω όταν παρατηρώ έναν πίνακα ζωγραφικής, η απάντηση είναι πολύ απλή: χρώματα και σχήματα. Αν με δείτε σε κανέναν εξαντρίκ χώρο, μοντέρνα γκαλερί (πρώην σφαγείο, νούμερο 5 ή και κάποιο λιγότερο διάσημο χώρο) να πίνω μαρτίνι και να κοιτάζω με περισπούδαστο ύφος τους πίνακες, τότε θα ξέρετε και τι ακριβώς σκέφτομαι. Και αν σας μιλήσω και λίγο ελιτίστικα και με αρπαγμένο άτιτιουντ, να με συγχωρέσετε, έχουμε και ένα στάτους να συντηρήσουμε! Πέρα από την (όποια) πλάκα, η ζωγραφική για μένα είναι μεγάλη ανάγκη και συνοδοιπορεί με την λογοτεχνία ακούραστα προς το εκκωφαντικό τίποτα του εσώτερου κόσμου μου (πσσσ, ζωγραφίζω με τις λέξεις!). Πάντα έτσι γινόταν, ο λόγος δημιουργούσε τις πιο εκπληκτικές εικόνες και οι εκπληκτικές εικόνες δημιουργούσαν τα πιο ειλικρινή λόγια. Στη ζωγραφική (τελικά) δεν βλέπω μόνο χρώματα και σχήματα, αλλά διαβάζω και λόγο που κάποιος έγραψε ειδικά για μένα, που δεν μοιάζει με του διπλανού μου θεατή, όπως και στην λογοτεχνία οι εικόνες είναι για τον καθένα ξεχωριστά, σαν όνειρα, τα όνειρα ποτέ δεν θα είναι κοινά, ποτέ δε θα μοιραστούν, κι ας επιμένουν οι ρομαντικοί σε μια ουτοπική κοινοκτημοσύνη.

«Και καρπούς θ' αγοράσω, καρπούς, που μέσα τους η γη ως τον ουρανό ολάκερη άλλη μια φορά υπάρχει. Γιατί τούτο εσύ το γνώριζες: τους μεστούς καρπούς. Αυτούς που μέσα σε πιατέλες μπροστά σου ακουμπούσες και τη βαρύτητά τους με χρώματα αντιζύγιζες. Κι έτσι σαν τους καρπούς έβλεπες τις γυναίκες και έβλεπες και τα παιδιά έτσι, από τα μέσα να ωθούνται στης ύπαρξής τους τις μορφές.»

 

Η σχέση «λογοτεχνία-ζωγραφική» δεν φτάνει ως εμάς, στην προκειμένη περίπτωση, μέσω της μετουσίωσής της σε αφήγηση, αλλά μέσω της δυνατής σύμπραξης δύο σπουδαίων καλλιτεχνικών φύσεων – του Ράινερ Μαρία Ρίλκε (λεκτική εικονοποίηση) και της Πάουλα Μόντερσον-Μπέκερ (εικονοποιητικός λόγος). Οι δυο τους συνδέθηκαν με μια ισχυρότατη φιλία που διέκοψε ο ξαφνικός θάνατος της ζωγράφου και ανάγκασε τον Ρίλκε να γράψει το εκπληκτικό ποίημα, Ρέκβιεμ για μια φίλη. Ξέρουμε αρκετά για τον Ρίλκε, οπότε ας σταθούμε λίγο στην ζωγράφο Πάουλα Μόντερσον-Μπέκερ. Από νωρίς θα συνδεθεί με την ομάδα Βόρπσβεντε – ένα μικρό χωριό κοντά στην Βρέμη – όπου θα αποτέλεσει την καλλιτεχνική αποικία μερικών ζωγράφων που αποτραβιούνται από την μεγαλούπολη και τον ακαδημαισμό για να δημιουργήσουν κοντά στην φύση. Ανήσυχο πνέυμα η Μόντερσον-Μπέκερ κάνει συχνά ταξίδια στο Παρίσι όπου γνωρίζει τις καλλιτεχνικές πρωτοπορίες και πάντα επιστρέφει στο Βόρπσβεντε με χιλιάδες ερεθίσματα μέσα της. Το 1901 θα παντρευτεί τον ζωγράφο Ότο Μόντερσον και θα προσθέσει το επίθετό του στο δικό της καλλιτεχνικό. Επηρεάζεται βαθύτατα από τον Πολ Σεζάν, τον Πολ Γκωγκέν και τον Βαν Γκογκ. Αδυνατώντας να συνταιριάξει την ζωή με την τέχνη, το 1906 χωρίζει και φεύγει με σκοπό να μείνει μόνιμα στο Παρίσι, όμως έναν χρόνο μετά επιστρέφει στον άντρα της και μένει έγκυος στην κόρη τους. Πεθαίνει στα 31 της, 3 βδομάδες μετά την γέννησή της.

 

«Θα ζητήσω μπρος στο βασιλιά τους να μ'οδηγήσουν, και τους ιερείς με δωροδοκία θα δελεάσω να με ξαπλώσουν μπρος στο ισχυρότερο είδωλο και να φύγουν και τις πύλες του ναού να κλείσουν.»

Τα πιο χαρακτηριστικά ωστόσο έργα της – εκτός από τις αυτοπροσωπογραφίες – είναι αυτά που παρουσιάζουν το θέμα «μητέρα-παιδί». Η χαρά και ο πόνος της μητρότητας, η σχέση μητέρας-παιδιού, αλλά και η βαθιά μοναξιά και η θλίψη που συχνά αποτυπώνονται στην έκφραση των μητέρων είναι οι πιο βασικές όψεις αυτών των έργων. Βέβαια συγκλονιστικό είναι το γεγονός ότι αυτή η ζωγράφος, που επέμεινε τόσο στην απόδοση της μητρότητας, πεθαίνει στη γέννα του δικού της παιδιού. 

 

«Γιατί θες να με πείσεις ότι σ' εκείνες τις κεχριμπαρένιες χάντρες γύρω απ' το λαιμό σου υπήρχε ακόμη βαρύτητα από κείνη τη βαρύτητα, που δεν υπάρχει ποτέ στο επέκεινα των γαληνεμένων εικόνων;»

 

Συνθέτει επίσης, τοπία, νεκρές φύσεις, πορτρέτα καθώς και πολλές αυτοπροσωπογραφίες. Μάλιστα η εκτεταμένη δημιουργία των τελευταίων αποτελεί και μία πιστή αυτοβιογραφία της εσώτερης καλλιτεχνικής της φύσης αλλά και μια ένδειξη ελευθερίας, καθώς θεωρούνται από τα πρώτα στο είδος τους στην ιστορία της ζωγραφικής, [στα οποία] η καλλιτέχνιδα αποδίδει τον εαυτό της γυμνό. Εξέχουσα θέση στο σύνολο του έργου της, έχει το ημιτελές πορτρέτο του Ρίλκε, ίσως το μοναδικό στο κόσμο, η ημιτελής φύση του οποίου κατέληξε να του προσδώσει μια ιδιαίτερη κατοπινή λάμψη. Ο Χ.Β. Πέτσετ (H.W. Petzet) χαρακτηρίζει το έργο προφητικό και διορατικό, εφόσον μπροστά μας, σημειώνει, δεν έχουμε μια φευγαλέα εντύπωση για τον ποιητή του 1906, αλλά πολύ περισσότερο τον ποιητή των Ελεγειών του Ντουίνο και των Σονέτων. [...] Ο Γκ. Μπεμ (G. Boehm) θεωρεί ότι... «Ο Ρίλκε έχει αποτυπωθεί λιγότερο ως πρόσωπο και περισσότερο ως περσόνα, ως μάσκα, ως ένα χωρίς ατομικότητα πρόσωπο, που “βλέπει” και “μιλάει”. Το μέτωπο, τα μάτια, το στόμα: όλες οι αισθήσεις ανοιχτές». [...] Το έργο αποτελεί την πιο δυνατή μαρτυρία για το πώς έβλεπε και τι αναγνώριζε η ζωγράφος στον ποιητή.

«Μην έρχεσαι πίσω. Αν το αντέχεις, μείνε νεκρή με τους νεκρούς. Οι νεκροί έχουν τις δικές τους ασχολίες. Όμως, με τρόπο που να μη σε αποσπά, βοήθησέ με, όπως το μακρινό με βοηθά καμιά φορά: μέσα μου.»

 

Η ζωγράφος για τον ποιητή υπήρξε πολύ ισχυρή καλλιτεχνική επιρροή (χάρη σ' αυτήν ο Ρίλκε γοητεύτηκε τόσο από τον Σεζάν ώστε αργότερα να γράψει και ένα σχετικό έργο, «Επιστολές για τον Σεζάν») αλλά και μια δυνατή και ζεστή ανθρώπινη φιγούρα, που πάλευε με αξιοθαύμαστο ζήλο να συνταιριάξει την ζωή με την τέχνη, «μια έχθρα παλιά»  – μάλιστα, φτάνει στο σημείο, μέσα στο ποίημα να κατηγορήσει τον Άντρα (της) που με την κτητική του αγάπη πνίγει και καταδυναστεύει την ελευθερία της γυναίκας. Το Ρέκβιεμ ξεκινάει με την ζωγράφο να περιφέρεται ακόμα στον κόσμο των ζωντανών γιατί κάτι την απασχολεί και την αποτρέπει από το να βρει την αιώνια γαλήνη. Να είναι το μωρό που δεν πρόλαβε να χαρεί; Ο άντρας της; Ή μήπως η ζωογόνος τέχνη της που έμεινε ανολοκλήρωτη; Ο Ρίλκε πιστός ως στο τέλος στο καλλιτεχνικό όραμα και στο καθήκον του δημιουργού, τα βάζει με τις περιστάσεις που απομάκρυναν αυτή την καλλιτεχνική φύση από το θείο καθήκον της. Θα προσπαθήσω να συνταιριάξω, κατά την κρίση μου, μερικούς στίχους του ποιήματος με τους πίνακες (όπως συμβαίνει και σε μικρή έκταση και στο βιβλίο), για να τονίσω αυτή την μαγική σχέση που έχει για μένα η ζωγραφική όταν συναντά την λογοτεχνία, όπως αναφέρω και στην δεύτερη παράγραφο.

«Εσύ το ώθησες, εσύ το έσπρωξες μπροστά, το έσυρες ως την εστία, όπως σέρνουμε τα ζώα σε θυσία. Κι ήθελες επιπλέον να είναι και χαρούμενο. Τελικά το εξανάγκασες: ήταν χαρούμενο και κύλησε προς τα εκει και παραδόθηκε. Σου φάνηκε, γιατί ήσουν συνηθισμένη στα άλλα μέτρα, ότι θα' τανε για λίγο. Όμως τώρα ήσουν μέσα στον χρόνο, κι ο χρόνος έχει διάρκεια.»

 

Ο τόμος ετούτος συμπληρώνεται με ένα Ρέκβιεμ για τον Βολφ Γκραφ φον Κάλκροϊτ, που γράφτηκε 2 μέρες μετά από εκείνο της Μόντερσον-Μπέκερ και ξεπήδησε από την ίδια πιεστική ανάγκη. Ο Βολφ Γκραφ φον Κάλκροϊτ, προσωπικά (όχι όμως και μεταφραστικά), ήταν άγνωστος στον Ρίλκε – ήταν ένας νεαρός ποιητής και μεταφραστής (μετέφρασε τους Γάλλους συμβολιστές στα γερμανικά, μεταφράσεις που θεωρούνται ακόμα πολύ σημαντικές), που αυτοκτόνησε μόλις στα 19 του χρόνια. Αυτό συγκλόνισε τον Ρίλκε, η σκέψη ότι ένας νεαρός καλλιτέχνης «σφαλίζει τόσο απότομα τις πύλες προς το Ανοικτό», και έτσι έγραψε ένα συγκλονιστικό ποίημα όπου στην αρχή τον ειρωνεύεται διακριτικά και τον «μαλώνει», αν τελικά βρήκε αυτό που περίμενε με την αυτοκτονία του, για να καταλήξει στην συνέχεια ότι έπρεπε, όφειλε να επιμείνει στο όραμά του ως το τέλος, κλείνοντας με έναν χαρακτηριστικό στίχο που συνοψίζει όλη την καλλιτεχνική φιλοσοφία του Ρίλκε και αποτελεί κάτι σαν ρητό (σύμφωνα με την συγγραφέα) στα γερμανικά: «Ποιος μιλάει για νίκη; Η αντοχή είναι το παν». 

«Οι γυναίκες πονάνε: το ν' αγαπάς σημαίνει να' σαι μόνος, και οι καλλιτέχνες ιδεάζονται καμιά φορά κατά την εργασία, πως πρέπει να μεταμορφώνουν ό,τι αγαπούν. Και τα δύο εσύ τα ξεκίνησες. Και τα δύο είναι σ' Αυτό που τώρα κάποια φήμη το παραμορφώνει, και το παίρνει από σένα.»

Η μετάφραση των ποιημάτων ανήκει στις Ιωάννα Αγγελάκη, Ευθυμία Αλεξάκη, Καλλιόπη Μαντοπούλου και Χρύσα Μπανιά και συνοδεύεται από την εξής επισήμανση, που της αξίζει μια μνεία, θαρρώ: Η μετάφραση πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του Διεπιστημονικού Διατμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Μετάφραση-Μεταφρασεολογία» του Πανεπιστημίου Αθηνών το εαρινό εξάμηνο του 2004. Μπράβο τους, λοιπόν, γιατί είναι μια σπουδαία μετάφραση. Η εισαγωγή και τα κριτικά σχόλια ανήκουν στην Αναστασία Αντωνοπούλου. Η ποίηση του Ρίλκε δεν με γοητεύει πια όσο παλιότερα (παραείναι λυρική για τα τωρινά μου γούστα) αλλά κάποια ποιήματα εξακολουθώ να τα βρίσκω εκπληκτικά, όπως αυτά τα δύο Ρέκβιεμ. Αυτό που ακόμα αμείωτα θαυμάζω στον Ρίλκε είναι η επιμονή του στο καλλιτεχνικό όραμα που αναβλύζει από τις χιλιάδες επιστολές του – μερικές από αυτές, ανθολογούνται στον όμορφο τόμο «Η σοφία του Ρίλκε». Ο στοχαστής Ρίλκε με συναρπάζει περισσότερο από τον ποιητή. 

«Στον καθένα που το ίδιο του το αίμα σε έργο διαρκές ανύψωσε, μπορεί να συμβεί, να μην μπορεί πια ψηλά να το κρατήσει και να πέσει με τη βαρύτητά του σύμφωνο, δίχως αξία.»

Επίσης, πιστός και εγώ στο καλλιτεχνικό μου όραμα, έχω να δηλώσω πως όσοι βρίσκετε τις αναρτήσεις μου, μεγάλες, φλύαρες και όχι ιδιαίτερα ουσιώδεις, να ξαναφέρνετε στο μυαλό σας τον στίχο του Ρίλκε (είκοσι γραμμές πιο πάνω τον αναφέρω, έλεος!!): Ποιος μιλάει για νίκη; Η αντοχή είναι το παν.

Υ.Γ. 2666 Ο τίτλος της ανάρτησης αποτελεί και μια διακριτική νύξη για το τέλος αυτής της χρονιάς και την έλευση της επόμενης. Υπονοούμενες ειρωνικές ενδείξεις κρίνονται αυτοστιγμεί απορριπτέες!