Τρόχισε κείνα τα σπαθιά του λόγου που μ' αρέσουν

Αποτελεί τουλάχιστον ύβρη να μνημονεύεται ο μοναδικός γνήσιος καταραμένος ποιητής της Ελλάδας ως “ποιητής της θάλασσας”. Η ανάρτηση προβλέπεται ανηλεώς υποκειμενική και θα αντισταθεί σθεναρά από την αρχή, σε κάθε επιβολή αντικειμενικότητας, ξηγιόμαστε! Σαν να θεωρείς τον Μέλβιλ μυθιστοριογράφο της θάλασσας, επειδή έγραψε για φαλαινοθηρικά και πολεμικά πλοία! Αναλογίσου το έγκλημα που διαπράττεται!! Οι σύγχρονοι ποιητές και συγγραφείς του Καββαδία “τίμησαν” την μοντερνικότητα και μη συμβατικότητα της γραφής του με έναν τίτλο που φέρνει στο νου γλαροπούλια, ερωτικά ηλιοβασιλέματα και πλατσουρίσματα στα ρηχά. Θα έλεγες ότι πολλοί “καδράρισαν” δια παντός τον Καββαδία στην ποιητική συλλογή “Μαραμπού”, μια συλλογή που περιέχει όντως ποιήματα συμβατικής μορφής, εξωτικές ιστορίες ιστορημένες με γλαφυρό τρόπο από μακρινά ταξίδια και αφιλόξενους τόπους.
 

Ο Νίκος Καββαδίας αφού διάβασε
 (και κατανόησε) Ezra Pound

Ο Καββαδίας, εντούτοις, σε μια παράλληλη καλλιτεχνική ρότα με τον Καβάφη, δημιούργησε μία εκπληκτικής δυναμικής προσωπική μυθολογία μέσα από μια χούφτα ποιήματα. Η εικονοποιητική δύναμη του Καββαδία εντυπωσιάζει κάθε αναγνώστη που διαβάζει τα ποιήματά του. Στο “Μαραμπού” είναι σαν να δίνεται κίνηση σε ζωγραφικούς πίνακες. Στις συλλογές “Πούσι” και “Τραβέρσο” που ακολουθούν, ο Καββαδίας εγκαταλείπει την συναρπαστική αλλά απλή αφήγηση και στρέφεται σε ό, τι πιο μοντέρνο διέθετε η ποίηση εκείνη την εποχή (φαίνεται πως, δεν διάβασε απλώς Έζρα Πάουντ αλλά τον κατανόησε κιόλας!). Τα ποιήματά του σταδιακά αφήνουν την άχαρη τριτοπρόσωπη αφήγηση και την βιωματική πρωτοπρόσωπη, και στρέφονται στο δεύτερο πρόσωπο, στην συνενοχή με τον αναγνώστη. Οι εικόνες παραμένουν εκπληκτικές αλλά οι συνάψεις μεταξύ των πεπραγμένων βαθαίνουν με ένα αόρατο δέσιμο, ίσως δυσνόητο, ασαφώς ισχυρό και σαφέστατα μοντέρνο. Το ακούτε και σεις; 

Θυμάμαι, ως τώρα να' τανε, το γέρο παλαιοπώλη, 
όπου έμοιαζε με μιαν παλιάν ελαιογραφία του Γκόγια

Χτυπάει η καμπάνα. Αρχίζει η Βάρδια. Και εδώ ο Καββαδίας, σαν να μην μπορούσε να κάνει αλλιώς, έγραψε το πρώτο μοντέρνο μυθιστόρημα της νεοελληνικής πεζογραφίας, που θαλασσοδέρνεται μονάχο αλλά ποτέ δεν βουλιάζει γιατί είναι γερό σκαρί. Η Βάρδια χωρίζεται σε τρία μέρη με πρόσχημα το ταξίδι του φορτηγού σαπιοκάραβου “Πυθέας” στις θάλασσες της Κίνας. Στο πρώτο μέρος παρακολουθούμε τις συζητήσεις που γίνονται κυρίως μεταξύ του ασυρματιστή Νίκου (κοντού με αραιά μαλλιά, εμφανώς η περσόνα του ίδιου του Καββαδία) και του υποπλοίαρχου κατά την διάρκεια και την εναλλαγή συνεχών βαρδιών. Ο Καββαδίας κάνει εξαιρετική χρήση των διαλόγων, όλο το πρώτο μέρος ένας συνεχής διάλογος είναι, με ταχύτατη εναλλαγή στα πρόσωπα που μιλάνε κάθε φορά. Οι εξομολογήσεις που γίνονται στο πρώτο μέρος είναι στεγνές αφηγήσεις περασμένων αναμνήσεων, χωρίς ίχνος συναισθήματος από τους εκάστοτε αφηγητές, απλώς μια άχαρη καταγραφή που κάπου κάπου διακόπτεται από τις εντολές που δίνονται πάνω στο πλοίο ή από τους συνομιλητές που επεμβαίνουν και παρακάμπτουν την αφήγηση με μια νέα. Ο Καββαδίας χρησιμοποιεί μικρές κοφτές φράσεις έτσι ώστε να μοιάζει ότι οι εξομολογήσεις των αφηγητών, που φαινομενικά γίνονται με αφέλεια και άνεση που μπορεί να υπάρξει ανάμεσα σε άτομα που μοιράζονται κοινές εμπειρίες, παράλληλα, πονάνε και βγαίνουν με κόπο και κόμπο που μπορούν ανά πάσα στιγμή να σταματήσουν απότομα, όπως και συμβαίνει συχνά. Καθώς προχωρούν οι βάρδιες, οι αφηγήσεις του ασυρματιστή αρχίζουν σιγά σιγά να φορτίζονται συναισθηματικά και να οδηγούν με μαεστρία στο δεύτερο μέρος. 

 

Τυφλό κορίτσι σ' οδηγάει, 
παιδί του Modigliani

Εκεί, πλέον, οι εξομολογήσεις δεν εξαναγκάζονται σε φανέρωση, κανείς δεν ζητά από κανέναν να του εξιστορήσει περασμένες περιπέτειες για να περάσει κάπως η ώρα. Τώρα οι αναμνήσεις αναβλύζουν αυθόρμητα, με το κάθε μικρό ερέθισμα. Ο καθένας τα ομολογεί στον εαυτό του, αυτές οι σκέψεις είναι πολύ σκληρές και επώδυνες για να τις πεις σε τρίτους. Και σε αυτό το μέρος, οι αφηγήσεις ενώ στην αρχή αφορούν και άλλα μέλη του πληρώματος, πολύ γρήγορα καταλήγουν να μονοπωλούνται από τον ένοχο εσωτερικό κόσμο του ασυρματιστή. Υπάρχουν στιγμές που οι εξομολογήσεις εκβιάζονται (προσφέροντας μία συμμετρία με το πρώτο μέρος), όχι όμως με την πραότητα ενός συντρόφου αλλά με την απειλή ενός προσώπου που δεν φαίνεται, κρυμμένο καθώς είναι στο πούσι, όχι πια της θάλασσας, αλλά του μυαλού.

- Ποιος είσαι; Δε σε βλέπω...
- Μη σε νοιάζει. Πες μου...
- Άσε με να καθήσω.
- Όχι. Και μην ακουμπήσεις πάνω μου, γιατί με λερώνεις. Λέγε.
- Marie Laure... Δε θυμάμαι... παραμέρισε... θέλω να φύγω, νυστάζω.
- Έχεις να κοιμάσαι στο πόρτο δώδεκα μέρες, αφού μπορείς και κοιμάσαι. Λέγε.
- Όχι απόψε.
- Ακούω.
- Δε θυμάμαι.
- Λέγε.
- Ναι... Στάσου... Λες για κείνη τη μικρή Γαλλίδα στο Bandol. Την ξανθιά, που δε βαφότανε, που δεν έπαιζε στη ρουλέτα, που καθόταν ξαπλωμένη στη βεράντα του φτηνού ξενοδοχείου. Ε... γι' αυτή... Δεν ξέρω... Δεν την ξανάδα... Μη με τραντάζεις έτσι... Δεν την αγαπούσα. Στην θάλασσα που ταξιδεύω. Δεν... Εγώ μονάχα τη θάλασσα...
- Ούτε το κορμί σου δεν αγαπάς. Εσύ... Λες εγώ, και γιομίζει το στόμα σου. Ταξιδεύεις γιατί φοβάσαι τη στεριά. Πας με τις πόρνες, γιατ' είσαι δειλός. Νίκησες από ανάγκη την αηδία. Είσαι γιομάτος tatoo. Μασκαριλίκια. Δεν τα κέντησες από θαλασσινή πίστη. Όλοι σταμπάρουνται μεθυσμένοι και μετανιώνουν, εσύ πήγες ξεμέθυστος. Τα' βαλες για να μπορείς να τα δείχνεις. Μόστρα. Εισ' έτοιμος κάθε στιγμή να κάνεις τούμπες για να γελάσουν οι άλλοι. Είσαι πιο φτηνός κι από...
- Πάψε. Φτάνει. Να σου πω για την Γκρετσίτα, την Οράγια, την... 
- Marie Laure!

 

Εγώ, -- και σ' έγδυσα μπροστά στο γέρο Τισιανό

Στο τρίτο μέρος, η δράση επιστρέφει, ξυπνάς απότομα από τον παραληρηματικό λήθαργο των εξομολογήσεων, θυμάσαι ξανά ότι βρίσκεσαι σε ένα πλοίο που κινείται προς έναν δικό του σκοπό. Πιάνει λιμάνι, το πλήρωμα τώρα ζαλίζεται πάνω στη στεριά, κόσμος πηγαινοέρχεται, η πραγματική ζωή κάνει δειλά την εμφάνισή της. Το πλοίο θα αναχωρήσει πάλι σε λίγες ώρες λόγω της επικίνδυνης κατάστασης που επικρατεί στην περιοχή. Στις ελάχιστες ώρες που μεσολαβούν ο ασυρματιστής θα αναζητήσει την λύτρωση για τον δόκιμο, τον μόνο αθώο χαρακτήρα του βιβλίου. Μια απροσεξία και η λύτρωση χάνεται, το πλοίο ξαναφεύγει με την ίδια σαθρή απορία (για την αλήθεια της οποίας, ο αναγνώστης δεν αμφέβαλε σε κανένα σημείο του βιβλίου) με την οποία ξεκίνησε το μυθιστορηματικό του ταξίδι. Το δεύτερο μέρος του βιβλίου είναι σαφώς το πιο συναρπαστικό γιατί περιέχει τα πιο μοντέρνα στοιχεία της γραφής του Καββαδία. Ετούτο το κορμί το τόσο αμαρτωλό, γνώριζεν, καθώς το ξέρουμ' ολοι, σε βάθος τα καλλιτεχνικά ρεύματα της Ευρώπης και τα ενσωμάτωσε θεαματικά στο έργο του πριν από πολλούς άλλους. 

Όπως επισημαίνει ο Guy Saunier (μελετητής του έργου του Καββαδία και μεταφραστής της Βάρδιας στα γαλλικά) στο απόλυτα πολύτιμο και αξιανάγνωστο δοκίμιο του, το παράδειγμα της Βάρδιας είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικό. Ενώ το έργο συνδυάζει διάφορα λογοτεχνικά είδη (αφήγηση, διάλογος, ποίηση... ) και ενώ περνά από την κλασική αφήγηση από εξωδιηγητικό παντογνώστη αφηγητή σε ποιητικό ρεμβασμό αυτοδιηγητικού αφηγητή και αντίστροφα κτλ, η φιλολογική συγκίνηση που δοκιμάζει ο αναγνώστης οφείλεται, τουλάχιστον εν μέρει, στη συνοχή και στην ανήλεη αναγκαιότητα του συνόλου. Αυτή η συνοχή και η αναγκαιότητα δεν ανήκουν μόνο στον πολλαπλό μυθικό κόμβο, πηγάζουν και από την τέλεια αρχιτεκτονική του έργου.
 
Στην Βάρδια, όπως και στα υπόλοιπα γραπτά του, υπάρχουν πολλές αναφορές σε ζωγράφους, γλύπτες, συγγραφείς˙ ο Καββαδίας συνομιλεί διαρκώς με το καλλιτεχνικό τους έργο, ενσωματώνοντάς το περίτεχνα στο προσωπικό του μύθο.

του Chagall άλογα

Δεν πρόκειται για ανώφελη καταγραφή και ενοχλητική επιδειξιμανία. Η εικονοποιητική δύναμη του Καββαδία οφείλεται και στην αγάπη που έτρεφε για την ζωγραφική. Ούτε απλός φόρος τιμής είναι όμως. Οι τόσες περιγραφές σε πίνακες και μυθικές παραστάσεις, ειδικά στο πυρετικό δεύτερο μέρος, έχουν ως σκοπό να αναδείξουν το ανοίκειο μέσα από το οικείο, να φέρουν στην επιφάνεια νέα λόγια μέσα από παλιά στόματα. Οι εικονογραφήσεις και οι μεταμορφώσεις που χρησιμοποιούνται στη Βάρδια, αναλύονται στο όμορφο δοκίμιο της Μαίρης Μικέ. Επίσης, σε ένα όμορφο απόσπασμα της Βάρδιας, ο Καββαδίας χρησιμοποιεί μια χούφτα σπουδαίους ζωγράφους για να παραλληλίσει με τη ζωγραφική την δική του τέχνη (κάθε τέχνη) και την έντονη ενέργεια που απαιτεί από τον καλλιτέχνη. Όσοι πιστεύετε ότι θα σας απαντούσε, αν τον ρωτούσατε να σας πει πώς δούλευε, σίγουρα θα απογοητευόσασταν!

- Σας αρέσει; ρώτησε ο γιατρός.
- Ναι. Έχουμε προχωρήσει από τότε...
- Αυτοί προχωρήσανε. Ο Picasso, ο Kandinsky, ο Klee. Θηρία! Φτάνει να μη μιλάνε για τη ζωγραφική.
- Δηλαδή;
- Από τον Giotto ίσαμε τον Dali, όλοι οι μεγάλοι ζωγράφοι ήταν οι χειρότεροι δάσκαλοι. Την αλήθεια την είπαν κάτι έμποροι που τους τριγύριζαν.
- Έχετε δίκιο.
- Ένας μέτριος ζωγράφος μπορεί να μας εξηγήσει με λόγια, πώς δουλεύει. Ένας δημιουργός ποτέ.
-  Γιατί;
- Είναι μεθυσμένος. Τότε μπορεί να πάρει στα χέρια του ένα χαρτί, ένα αδειανό πακέτο τσιγάρα, ένα μαντήλι, να τα παιδέψει για λίγην ώρα συζητώντας, να τα στραπατσάρει – με τον τρόπο του – και να τ' αφήσει. Αν αυτός που τα βρει έχει όραση, θα νιώσει την πνοή, θα χαρεί τη φόρμα. Αν όχι, θα τα πετάξει στα σκουπίδια. Με καταλαβαίνετε;
- Σχεδόν.

Ο Νίκος Καββαδίας υπήρξε ένας ιδιαίτερα ευαίσθητος ποιητής που αγνοήθηκε από τη γενιά του ή στην καλύτερη, αντιμετωπίστηκε σαν κάτι το εξωτικό, ένας πλουμιστός παπαγάλος που “παπαγάλιζε” ιστορίες ξένες προς την ιστορία του τόπου. Ο Καββαδίας όμως, πάσχιζε να γίνει αποδεκτός από τη γενιά του, χωρίς υστεροβουλία, χωρίς να επιζητά την υστεροφημία, αφιέρωνε τα ποιήματα στους σημαντικότερους ποιητές και συγγραφείς της εποχής [Σεφέρη, Βάρναλη, Καραγάτση, Θεοτοκά, Ουράνη (ακόμα και στην Βάρδια, καταμεσής των σελίδων και της πλοκής, υπάρχουν αφιερώσεις σε αγαπημένα πρόσωπα, κάτι που αν στην αρχή ξενίζει κάπως, προς το τέλος καταλήγει χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια να συντείνει στην μοντερνικότητα του βιβλίου)], μόνο και μόνο, επειδή ήθελε να κοινωνήσει τις ευαισθησίες του προς όλον τον κόσμο, ευαισθησίες που έτυχε να ενδυθούν ναυτική περιβολή, σκληρή και παράφρονα. Και στο κάτω κάτω, τι έγινε που γράφτηκαν με ένα τόσο ιδιαίτερο λεξιλόγιο; Δόθηκε η αφορμή να γραφτεί ένα εξαίσιο γλωσσάρι, που ακόμα και μόνο του, διαβάζεται ως συναρπαστικό μυθιστόρημα!

Μες στου Giorgione το αργαστήρι

Μέσα στα ποιήματά του συνάντησα τις πιο σπαρακτικές περιγραφές της αγάπης που τρέφει μια μάνα προς το παιδί της – “Και σε που σε φυτέψαμε, παιδί, στο Κονακρί, με γράμμα συμβουλευτικό της μάνας σου στη τσέπη” και “Εχτός από τη μάνα σου κανείς δε σε θυμάται σε τούτο το τρομαχτικό ταξίδι του χαμού”. Εδώ, η σκληρή ναυτική ζωή και τα απρόοπτά της, τονίζει με πολλή ένταση αυτή την μητρική σχέση, και αποδίδει τα αισθήματα πολύ δυνατότερα απ' ό,τι θα τα κατάφερναν άλλοι, περισσότερο “στεριανοί” ποιητές.

Πολλοί επικριτές του Καββαδία σκοντάφτουν στην αδυναμία τους να κατανοήσουν τη σημασία της λέξης "μυθολογία" και να δεχτούν το αναφαίρετο δικαίωμα του κάθε

Όλο τον κόσμο γύρισες, μα τίποτα δεν είδες...

δημιουργού να διαχειριστεί το υλικό του με τον τρόπο που επιθυμεί. Σχετικά με αυτό (και με αφορμή την σχεδόν ολοκληρωτική απουσία της ακοής από το έργο του Καββαδία) ο Guy Saunier γράφει, το γεγονός μπορεί να φανεί παράδοξο, καθώς στην πραγματικότητα ο Καββαδίας απέδιδε μεγάλη σημασία στη μουσική, και ήταν μάλιστα λάτρης της ιταλικής όπερας, την οποία γνώριζε πάρα πολύ καλά. Ήξερε απέξω άριες και σκηνές ολόκληρες, και έκρινε πολύ σωστά τους τραγουδιστές. Αυτά, για ν' αποδειχθεί άλλη μια φορά ότι άλλο η πραγματικότητα και άλλο η λογοτεχνία, και ότι  τα έργα ενός συγγραφέα και το οικοδόμημα της προσωπικής του μυθολογίας δεν αντανακλούν αναγκαστικά τα βιώματά του, τις έξεις και τις προτιμήσεις που εκδηλώνει στην καθημερινή ζωή. Είναι τουλάχιστον αφελές να πιστεύεις ότι όλοι οι ναυτικοί είναι έτσι όπως περιγράφονται στο έργο του Καββαδία. Αν ο συγγραφέας ήταν ράφτης θα τον κατηγορούσαν (πάλι αδίκως) ότι δε ξέρει καλά την ναυτική ζωή και γι' αυτό την περιγράφει έτσι στρεβλωμένη. Τώρα που ήταν ναυτικός και ο ίδιος, τον κατηγορούν ότι εφ' όσον ήξερε έπρεπε και να την περιγράψει ως ήταν! Αδιανόητα πράγματα και όσο και αν περνά ο καιρός και η σπουδαιότητα του λογοτεχνικού του έργου γιγαντώνεται, οι "ξέπνοες θύελλες" δε λένε να κοπάσουν. Πριν λίγο καιρό, στην επέτειο των 100 χρόνων από την γέννηση αυτού του σπουδαίου

τσίρκο του Seurat

ποιητή, ζητήθηκε από έναν άλλον ποιητή να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων και αυτός ανεξήγητα, βυθίστηκε περισσότερο (πολλά έχουν δει τα μάτια μου μα αυτό μου φέρνει τρόμο). Πικρία! Η ποίηση του Νίκου Καββαδία δεν είναι γλυκερή, δεν “τσιμπάει” τους αναγνώστες με τη δημιουργία πρόχειρων και φθηνών συναισθημάτων, δεν είναι περίκλειστη σε έναν δικό της σκληρό και ακατανόητο κόσμο, δεν είναι “θαλασσινή”˙ είναι μόνο καλή, και η καλή ποίηση, έτσι γίνεται πάντα, διαρκεί! Χωρίς δεκανίκια, δεν χρειάζεσαι πυξίδα για να την εντοπίσεις, η ίδια η ποίηση είναι η πυξίδα. Επίσης, με μια ματιά καταλαβαίνεις ότι ο Καββαδίας δεν γράφει ρεαλιστική ποίηση και πεζογραφία, δεν τον ενδιαφέρει η πιστή απεικόνιση της άθλιας ζωής των ναυτικών, όσες αναφορές γίνονται είναι μόνο κατ' εξαίρεση, παρενθετικά. Δεν ενδιαφέρεται τόσο για το κουφάρι του πλοίου όσο για το φορτίο που κρύβει στα σπλάχνα του. Η ματιά του είναι πάντα εστιασμένη στο θεοσκότεινο αμπάρι!

Μην ξεφυλλίζετε ασκόπως τις εφημερίδες ψάχνοντας λίστες ευπώλητων βιβλίων. Η Βάρδια του Νίκου Καββαδία είναι στην πρώτη θέση, η Βάρδια, ένα θανατερά μοντέρνο βιβλίο, που σταθερά κάθε χρόνο ανακαλύπτεται από μία ευάριθμη γενιά νέων αναγνωστών, αναπάντεχα πρόθυμη να το διαβάσει με πάθος, να το αγαπήσει με πάθος και να το προτείνει με πάθος. Η βάρδια του Νίκου Καββαδία δεν έχει σκατζάρει ακόμα, όσο μπαρκάρουν αναγνώστες μαζί του που έχουν ανάγκη να ακούσουν τις εξομολογήσεις του για να μπορέσουν να κατανοήσουν καλύτερα τα ένοχα και σκληρά μυστικά της δικής τους ψυχής, η καμπάνα που θα σηματοδοτήσει την αλλαγή βάρδιας, δεν πρόκειται να ακουστεί.

s/s Ionion

 
Στην μνήμη του Νίκου Καββαδία, που τόσο επόθησε μια μέρα να ταφεί σε κάποια θάλασσα βαθιά στις μακρινές Ινδίες, και τελικά πέθανε στη στεριά στις 10 Φλεβάρη 1975 αποδεχόμενος, ένα θάνατο κοινό και θλιβερό πολύ και μια κηδεία σαν των πολλών ανθρώπων τις κηδείες.