Σαν ναυαγοί, σαν ροβινσώνες

Ο βιασμός ενός βιβλίου και ενός συγγραφέα γίνεται με τις διασκευές. Συγγραφείς μεγάλου βεληνεκούς και εξαιρετικού κύρους όπως ο Ντάνιελ Ντιφόου, ο Ρόμπερτ Στήβενσον, ο Ιούλιος Βερν και ο Τζόναθαν Σουίφτ (με την ευκαιρία, να ξαναπώ ότι «Τα ταξίδια του Γκιούλιβερ» είναι ένα από τα καλύτερα βιβλία. Δεν είναι απλώς ένα από τα καλύτερα βιβλία του είδους· ή του 18ου αιώνα· ή της αγγλοσαξονικής λογοτεχνίας. Πέρα από κάθε είδους περιορισμό, τροπικό, χρονικό ή χωρικό, το βιβλίο του Σουίφτ είναι ένα από τα καλύτερα βιβλία που έχουν γραφτεί επί γης) αντιμετωπίζονται από το αναγνωστικό συγγραφικό φαντασιακό σαν μικρομέγαλοι συγγγραφίσκοι που είχαν κόλλημα με την παιδική ηλικία και ανακλύκλωναν απλοϊκές ιστορίες που δεν πρέπει να διαβάζονται μετά τα δώδεκα – λες και το να είσαι παιδί είναι ιδιότητα μόνο ενός παιδιού. Κούνια που σας κούναγε! 

Οι διασκευές τέτοιων βιβλίων για μένα είναι θεμιτές, υπό έναν όρο όμως: ότι θα υπάρχουν σε ευρεία κυκλοφορία οι πλήρεις εκδόσεις τους. Ο λόγος που δεν έχω διαβάσει τον «Ροβινσώνα Κρούσο» και «Το νησί του θησαυρού» ήταν γιατί ποτέ δεν βρήκα τις πλήρεις εκδόσεις τους, ει δυνατόν σε αξιοπρεπείς μεταφράσεις, και σε ενήλικο περιτύλιγμα – κάνεις που κάνεις τις διασκεύες (μικρές ή μεγαλύτερες), τις ντύνεις κιόλας με χαζοχαρούμενες ζωγραφιές για να είσαι σίγουρος ότι το αναγνωστικό κοινό θα μισήσει ακόμα περισσότερο αυτούς τους συγγραφείς. Πολλοί ανανγώστες, υποψιάζομαι ότι θεωρούν αδιανόητο να διαβάσουν σε διασκευή τον «Δον Κιχώτη», πάντοτε θα αναζητούν μία καλή έκδοση να την διαβάσουν και να την καμαρώνουν στη βιβλιοθήκη τους. Πώς γίνεται όμως να περιφρονούνται και να απαξιώνονται βιβλία όπως ο «Ροβινσώνας Κρούσος», «Το νησί του θησαυρού» και «Τα ταξίδια του Γκιούλιβερ», είναι σε μένα αδιανόητο, τώρα. Τα βιβλία και τα γιαούρτια (ακόμα και αν μου τα πετάτε στον δρόμο) προτιμώ να είναι πλήρη! 

Τα εντόπισα εντελώς τυχαία σε ένα μπαζάρ βιβλίων. Μου τράβηξαν την προσοχή τα χρωματικά έντονα εξώφυλλα με τις καλαίσθητες ζωγραφικές συνθέσεις στο κέντρο τους – όλες της Πόλυ(ς) Κάνιστρα. Πρόκειται για εκδόσεις πολυτελείας· αυτό που θα ονόμαζα εγώ τουλάχιστον πολυτελείας – ένας αναγνώστης που δεν είναι συλλέκτης, και επιπλέον φτωχός πλην τίμιος. Είναι καλοδεμένα βιβλία, με όμορφο χαρτί, ενδιαφέρουσα γραμματοσειρά και με μία αίσθηση ιδιαιτερότητας που την αντιλαμβάνεσαι αμέσως μόλις τα πιάσεις, και λείπει ακόμα και από τις πιο καλαίσθητες εκδόσεις των γνωστών εκδοτών που όλοι ξέρουμε. Σαν να έγιναν μόνο και μόνο για να τιμήσουν το πολύτιμο περιεχόμενό τους! Αφού ξεπέρασα αυτό το αρχικό σοκ και δέος, τα άνοιξα για να τσεκάρω τις μεταφράσεις. Και άγνωστοι να μου ήταν οι μεταφραστές, θα αγόραζα ένα δυο από αυτά τα βιβλία όπως και να ’χε. Φανταστείτε την έκπληξή μου όταν είδα ονόματα όπως Άρης Μαραγκόπουλος, Αγορίτσα Μπακοδήμου, Βανέσσα Α. Λάππα, Σοφία Ανδρεοπούλου, κα. Αγόρασα μεμιάς για μένα τις «Περιπέτειες του Ροβινσώνα Κρούσου» του Ντιφόου, «Το νησί του θησαυρού» και «Το μαύρο βέλος» του Στήβενσον, τον «Λόρδο Τζιμ» του Κόνραντ, αγόρασα ένα ακόμα «Νησί του θησαυρού» και έναν «Γκιούλιβερ» για δώρα, και έβαλα ενέχυρο και ένα νεφρό μου για να βγάλω τον μήνα. 

Ψάχνοντας στο διαδίκτυο πληροφορίες για τις εκδόσεις ώστε να βρω μια φωτογραφία των βιβλίων για να βάλω στις αναρτήσεις, δεν έβρισκα τίποτα. Ούτε φωτογραφίες, ούτε αναφορές. Πληκτρολογώντας «Εκδόσεις Ντέτσικα» βρήκα μόνο μερικές πληροφορίες για την τότε διεύθυνση και τα τηλέφωνα της εταιρείας, ό,τι δηλαδή αναφέρεται και στα βιβλία. Το μόνο στοιχείο που μπορείς να εξαγάγεις είναι ότι τα βιβλία αυτά, εκδόθηκαν μεταξύ 1996-1999 περίπου. Το πιο κουλό απ’ όλα είναι ότι όταν πληκτρολογείς το ISBN σε βάσεις δεδομένων όπως η Βιβλιονέτ ή και γενικότερα, δεν επιστρέφει κανένα αποτέλεσμα – μοναδικός αριθμός σού λένε μετά! Πραγματικές εκδόσεις-φάντασμα, who ya gonna call? Ο βιβλιοθηκονόμος μέσα μου απορεί, ο αναγνώστης αδιαφορεί, και ο συλλέκτης (μια ιδιότητα που σπανιότατα εμφανίζεται στο προσκήνιο) καμαρώνει. Εννοείται ότι θα ασχοληθούμε και με τα άλλα βιβλία των συγκεκριμένων εκδόσεων και φυσικά, οι «Εκδόσεις Ντέτσικα» θα λάβουν τιμητική ετικέτα στο μπλογκ μου. Να ζηλεύετε εσείς οι υπόλοιποι εκδότες! Ας περάσουμε όμως και λίγο στο βιβλίο, πριν ναυαγήσει το ενδιαφέρον σας. 

[…] «Νεαρέ», πρόσθεσε, «πίστεψέ με, αν δεν επιστρέψεις, όπου κι αν πας, παντού θα αντιμετωπίζεις μονάχα καταστροφές και απογοητεύσεις, ώσπου να εκπληρωθούν τα λόγια του πατέρα σου.» 

Ο «Ναυαγός» με τον Τομ Χανκς και οι ψυχαναλυτικές δηλώσεις μπροστά στην κάμερα των παικτών του «Survivor» και του «Nomads» αποτελούν δύο σύγχρονες εκδοχές που πατάνε στον αρχετυπικό μύθο του Ντιφόου. Και ο ίδιος ο Ντιφόου ενδεχομένως να πατάει σε… αρχετυπικότερους μύθους αλλά με το συγκεκριμένο βιβλίο του έθεσε ένα ορόσημο στην λογοτεχνία που αξίζει να εκτιμηθεί και από ενήλικες αναγνώστες. 

[…] «Η αρχετυπική ιστορία ξεθάβει μια παγκόσμια ανθρώπινη εμπειρία που στη συνέχεια λαμβάνει την μορφή μίας μοναδικής έκφρασης με συγκεκριμένα πολιτιστικά χαρακτηριστικά. Η στερεότυπη ιστορία αντιστρέφει αυτό το μοτίβο: παρουσιάζει ένδεια τόσο στο περιεχόμενο όσο και στη μορφή. Αρκείται σε μια περιορισμένη εμπειρία με συγκεκριμένα πολιτιστικά χαρακτηριστικά την οποία επενδύει με ξεπερασμένες, αφηρημένες γενικολογίες.» 

Έπεσα στο παραπάνω απόσπασμα καθώς φυλλομετρούσα το «Σενάριο» του Robert McKee που απέκτησα πρόσφατα, και νομίζω ότι είναι το πλέον ταιριαστό για το βιβλίο του Ντιφόου. Ο Ροβινσώνας Κρούσος είναι ο κάθε νέος άνθρωπος που επιθύμησε κάποια στιγμή να διεκδικήσει την ανεξάρτησία του απέναντι στα δεσμά της οικογένειας αρχικά, και της κοινωνίας στην συνέχεια. Η εξερεύνηση, οι μικροκακουχίες, τα ταξίδια, το ναυάγιο, η επιβίωση, η ανεξαρτησία, τα βάσανα, οι χαρές, όλα τους είναι φανερότατες αληγορίες μιας πανανθρώπινης ψυχικής και συναισθηματικής ανάγκης που αργά ή γρήγορα εκδηλώνεται εντός όλων μας. Καθώς προχωρούσε η ανάγνωση διαπίστωνα εκλεκτικές συγγένειες ανάμεσα στο βιβλίο του Ντιφόου και στο έργο του Τζέημς Τζόυς, κυρίως στο «Πορτραίτο του καλλιτέχνη σε νεαρή ηλικία». Η διάθεση του Ροβινσώνα να ξεφύγει από το μέλλον που του ετοιμάζει ο πατέρας του και η κοινωνία που εκείνος ζει· η πεποίθηση ότι κάθε κακό που του συνέβη ήταν λόγω της βαθύτατης «αμαρτίας» να εναντιωθεί στον πατέρα του και στην κοινωνία· η εν πολλοίς ανεπιτυχής προσπάθεια να προσεγγίσει τον Θεό και να ζητήσει συγχώρεση· η σταδιακή αποδοχή της ιδιαίτερης προσωπικότητας του και η ολοκλήρωση του εαυτού του· όλα αυτά είναι στοιχεία που συναντάμε συχνά στον Τζόυς, κυρίως στο Πορτραίτο αλλά και σε όλη την έκταση του έργου του, και σκέφτηκα, δεν μπορεί, σίγουρα ο Ντιφόου θα υπήρξε ισχυρή επιρροή για αυτόν. Μια πρόχειρη αναζήτηση εμφάνισε μια διάλεξη που έκανε ο Τζόυς το Μάρτιο του 1912 στο πανεπιστήμιο της Τεργέστης και συμπεριλαμβάνεται στα κριτικά δοκίμιά του, τα οποία πότε στα κομμάτια επιτέλους θα εκδοθούν στα ελληνικά; Παραθέτω το απόσπασμα όπως ακριβώς το εντόπισα: 

[…] «The true symbol of the British conquest is Robinson Crusoe, who, cast away on a desert island, in his pocket a knife and a pipe, becomes an architect, a carpenter, a knife grinder, an astronomer, a backer, a shipwright, a potter, a saddler, a farmer, a tailor, an umbrella-maker, and a clergyman. He is the true prototype of the British colonist, as Friday (the trusty savage who arrives on an unlucky day) is the symbol of the subject races. The whole Anglo-Saxon spirit is in Crusoe: the manly independence; the unconscious cruelty; the persistence; the slow yet efficient intelligence… the practical, well-balanced religiousness; the calculating taciturnity. Whoever rereads this simple, moving book in the light of subsequent history cannot help but fall under its prophetic spell.» 

Την μετάφραση διεκπεραίωσε με πολύ ωραίο τρόπο ο Άρης Μαραγκόπουλους – αν δεν πρόκειται για κάποιον συνονόματο αρχαίο ρωμαίο μεταφραστή, τότε πρόκειται απλώς για ένα μικρό παρόραμα, από τα ελάχιστα της έκδοσης. Αυτό που παρατήρησα και μου έκανε εντύπωση, συγκρίνοντας εντελώς τυχαία με μία ψηφιακή έκδοση του Ροβινσώνα που κατέβασα από το Amazon, είναι ότι στην πρωτότυπη έκδοση υπάρχουν κεφάλαια ενώ στην έντυπη δεν υπάρχει σαφής διαχωρισμός των κεφαλαίων, το ένα από το άλλο χωρίζεται μόνο με μία απλή αλλαγή παραγράφου. Δεν είναι δα και ασυγχώρητο αυτό αλλά δεν καταλαβαίνω γιατί έγινε. Ας πούμε ότι «παραπλανά» κάπως, αν δεν είχα ιδέα του πρωτοτύπου θα νόμιζα ότι ο Ντιφόου το έγραψε ως ένα μονοκόμματο βιβλίο. Στο «Νησί του θησαυρού» για παράδειγμα, διατηρείται ο διαχωρίσμος σε πολλά μικρά κεφάλαια, όπως ακριβώς και στο πρωτότυπο. Τέλος πάντων, για μένα αυτό είναι ψιλά γράμματα από την στιγμή που η μετάφραση είναι σωστή, το κείμενο πλήρες και η έκδοση θαυμάσια. Σε άλλη περίπτωση ίσως να με εκνεύριζε αυτή η αλλοίωση, το ’χουν αυτοί οι συγγραφείς φαίνεται να αλλοιώνονται με τον έναν ή τον άλλο τρόπο! 

Μοιάζει εκ πρώτης όψεως με μια απλή θαλασσινή ιστορία, μα είναι κάτι πιο βαθύ που σε αποζημιώνει. Αν εξαιρέσει κανείς μερικές ημερολογιακές καταγραφές που στα μάτια ενός σύγχρονου αναγνώστη μπορεί να φαντάζουν έως και βαρετές, το υπόλοιπο κείμενο εντυπωσιάζει με την απύθμενη εσωτερική ενδοσκόπηση του ήρωα, που συνήθως συναντούμε σε πιο σύγχρονα και μοντέρνα, από άποψη ύφους, βιβλία. One man show είναι το βιβλίο του Ντιφόου και χρειάζεται πολύ ταλέντο εκ μέρους του συγγραφέα για να παρουσιάσει με βάθος και ενδιαφέρον έναν ουσιαστικά παντέρημο χαρακτήρα που βολοδέρνει σε ένα ξεχασμένο ερημονήσι – όλη αυτή η πρακτικότητα της επιβίωσης και οι ημερολογιακές καταγραφές, συνδυάζονται εξαιρετικά με την εσωτερίκευση του ατόμου δημιουργώντας ένα ασύλληπτο σύνολο. Μεταθέστε νοερά αυτή την συγγραφική συνθήκη οπουδήποτε έξω από το συγκείμενό της και θα πάρετε τα ίδια εκπληκτικά αποτελέσματα – οι ναυτικές περιπλανήσεις και τα ναυάγια ήταν απλώς ένα συνηθισμένο θέμα της εποχής, μην ξεγελιέστε από αυτό. Επίσης, δεν είναι καθόλου σκληρό βιβλίο, τουλάχιστον όχι παραπάνω από όσο είναι η ίδια η ζωή. Δεν υπάρχει λόγος να πω περισσότερα για την πλοκή, ήδη οι πιο πολλοί γνωρίζετε την ιστορία – όχι όμως στις αληθινές της διαστάσεις, αν την έχετε διαβάσει σε διασκευή. Μια ακόμα συγγένεια με τον Τζόυς, αλλά για διαφορετικούς λόγους, ας είναι και τούτη: πολλοί ισχυρίζονται ότι τον έχουν διαβάσει αλλά λίγοι το έχουν κάνει πραγματικά! «Οι στερεότυπες ιστορίες περιορίζονται στην πατρίδα τους, ενώ οι αρχετυπικές ταξιδεύουν», αποφαίνεται σε κάποιο άλλο σημείο του βιβλίου του ο Robert McKee και ένας γνήσιος ταξιδευτής όπως ο Ροβινσώνας Κρούσος δεν θα είχε απολύτως καμία αντίρρηση πάνω σ’ αυτό. 

[…] «Όσοι μάλιστα διαβάζουν την ιστορία μου, να προσέξουν ιδιαίτερα το εξής, πόσο δηλαδή συχνά, στη διάρκεια της ζωής μας, εκείνο ακριβώς το κακό που θέλουμε να αποφύγουμε περισσότερο από οτιδήποτε στον κόσμο και που, όταν πέσουμε μέσα του, είναι ό,τι χειρότερο μάς έχει τύχει, μερικές φορές αποτελεί αυτό το ίδιο, τον μοναδικό δρόμο ή πόρτα για τη λύτρωσή μας, απ’ όπου και μόνο μπορούμε να ανυψωθούμε πάλι από τη δυστυχία στην οποία είχαμε πέσει.»