Για τα σκουπίδια

 

«Όχι σκουπίδια, όχι πλαστικά, σε θάλασσες και ακτές!» έλεγε κάποτε ο καλός ο Γλάρος φορώντας στον λαιμό μια πλαστική σφυρίχτρα που πιθανότατα θα κατέληξε χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά για να ζήσει ήσυχα τα υπόλοιπα 1200 χρόνια της. Μην φάτε, έχουμε γλάρο! Για τα δικά μας προσωπικά σκουπίδια συνήθως έχουμε μνήμη χρυσόψαρου, μας απασχολούν το πολύ 3 δευτερόλεπτα. «Η κατάσταση ήταν τόσο τραγελαφική, που ένας δημοσιογράφος δήλωσε το πεθαμένο χρυσόψαρό του ως επαγγελματία μεσίτη αποβλήτων, για να δει τι θα συμβεί. Εντός 4 λεπτών, ο Άλτζερνον το Χρυσόψαρο είχε λάβει, κανονικά και με τον νόμο, άδεια να μεταφέρει βρετανικά σκουπίδια». Για όλα τα υπόλοιπα παγκόσμια σκουπίδια προτιμούμε να κάνουμε την πάπια!  

 

Ή τους κινέζους∙ για να τιμήσουμε ότι μέχρι πρότινος η Κίνα δεχόταν σχεδόν τα μισά πλαστικά σκουπίδια του πλανήτη. Το θέμα των σκουπιδιών με απασχολούσε από τότε που τα μπουκάλια της κόκα κόλα ήταν γυάλινα και τα γυρίζαμε στο παντοπωλείο του χωριού για να πάρουμε τα επόμενα φτηνότερα. Ύστερα, υπήρξε σοκαριστική αποκάλυψη «Ο λευκός θόρυβος» του Ντον ΝτεΛίλλο και η προβληματική που ανέπτυσσε γύρω από την διαχείριση αποβλήτων, για να έρθει πολύ αργότερα το βιβλίο του Ρομπέρτο Σαβιάνο και να φανερώσει την απίστευτα κερδοφόρα σχέση της Μαφίας με το εμπόριο αποβλήτων. «“Βλέπουμε εγκληματικές οργανώσεις να παρατάνε το εμπόριο ναρκωτικών και όπλων και να μπαίνουν στο εμπόριο αποβλήτων. Έχει πολύ μικρότερο ρίσκο, και οι απολαβές είναι πολύ μεγαλύτερες” μου είπε ο Ζοζέφ Που, ο οποίος επιβλέπει τις προσπάθειες της Interpol να ιχνηλατεί τα παράνομα φορτία αποβλήτων. “Στην περίπτωση των ναρκωτικών, πρέπει πρώτα να βρεις προμηθευτή, κι ύστερα το εμπόρευμα να φτάσει στους σωστούς ανθρώπους. Στα απόβλητα δεν υπάρχει ποτέ έλλειψη προσφοράς – και επιπλέον σου δίνουν το εμπόρευμα δωρεάν”». Έκτοτε, φαίνεται ότι έκτος από τους θεούς, κυρίως τρελάθηκαν οι άνθρωποι, που κατέστησαν τον Παγκόσμιο Νότο τον βολικό τους σκουπιδοφάγο∙ μια φορά αποικιοκράτης, πάντα αποικιοκράτης. Το υπέροχο βιβλίο του Αλεξάντερ Κλαπ παρουσιάζει όλον αυτόν το ζοφερό παράλληλο κόσμο, αναλύει τα δεδομένα, προτιμάει τις άβολες αλήθειες και την πιο σίγουρη συνταγή – follow the money. «Εν τω μεταξύ, στο ένα λεπτό που σας πήρε να διαβάσετε αυτή την παράγραφο, άλλο 1 εκατομμύριο πλαστικά μπουκάλια πετάχτηκαν στα σκουπίδια, κι άλλη μια καρότσα με πλαστικά έχει καταλήξει στις θάλασσες».

 

https://www.facebook.com/costas.tsompanidis/posts/pfbid055whKrUKnYWddATVepdcNTrUyKvcN73VM564GsqRt74UyRTzpd97D41rRCQe3o4Bl

 

Ακούμε σκουπίδια και αμέσως σκεφτόμαστε τα πλαστικά. Μπορεί να φαντάζει το πιο άλυτο πρόβλημα σήμερα γύρω από την διαχείριση αποβλήτων, και ίσως και το μεγαλύτερο, αλλά δεν είναι το μόνο. Ο συγγραφέας χωρίζει το βιβλίο του σε 4 ισομερή (πολυμερή θα μπορούσα να γράψω και να είμαι εξίσου κατανοητός) κεφάλαια και πιάνει το νήμα από την τοξική αρχή του. Όλα ξεκινούν όταν το ρυθμιστικό και νομικό πλαίσιο κάποιων ισχυρών χωρών γίνεται μετά από πολλές προσπάθειες εξίσου ισχυρό, και αναζητείται μια φτηνή λύση για να ξεφορτωθούν τα ολοένα και ισχυρότερα τοξικά τους απόβλητα. «Είναι πιο εύκολο, πιο φτηνό και αισθητικά προτιμότερο να αποθέσει κανείς όλο αυτό το υλικό κάπου αλλού». Οι μονίμως απόβλητες χώρες του Παγκόσμιου Νότου θεωρούνται αυτοχρήμα και αυθωρεί μία πολύ καλή λύση – έχουν μείνει πίσω στην εκβιομηχανισή τους και δε θα έλεγαν όχι σε μια βοήθεια, έχουν ανύπαρκτο ή υποτυπώδες ρυθμιστικό πλαίσιο γύρω από την διαχείριση αποβλήτων και επιπλέον τους πληρώνουν χοντρά οι άλλες χώρες να δεχτούν τα σκουπίδια τους, όχι τόσο χοντρά όμως όσο αν έπρεπε να τα κρατήσουν στα σύνορά τους ως όφειλαν. Το χρήμα όλα τα ρυθμίζει, η αγορά αυτορυθμίστηκε θαυμάσια και από τότε, για κανέναν λόγο δεν πρόκειται να πετάξει την εξουσία της στα σκουπίδια.  

 

[…] «Το πιο εκπληκτικό στην ιστορία του Khian Sea δεν είναι ότι ταξίδεψε τόσο καιρό και τόσο μακριά. Είναι ότι για πάνω από δύο χρόνια προσπαθούσε να ξεφορτωθεί τα απόβλητά του σε κάποια ξένη χώρα, αντί να επιλέξει την προφανή λύση: να αδειάσει παρανόμως το φορτίο του κάπου στη μέση του ωκεανού, όπως είναι σχεδόν βέβαιο ότι έκανε τελικά. Αυτό δείχνει ότι στα τέλη της δεκαετίας του 1980 είχε πια ξεπεραστεί ένα σημαντικό εννοιολογικό όριο: τα απόβλητα δεν ήταν πλέον κάτι που απλώς πετιόταν κάπου στη φύση αλλά κάτι που έπρεπε να το φορτωθεί μια άλλη κοινωνία. Με άλλα λόγια, δεν ήταν πλέον απλώς απορρίμματα∙ ήταν αντικείμενο συναλλαγής».  

 

«Matter out of place»

Τα σκουπίδια του ενός είναι ο θησαυρός του άλλου, λέμε συνήθως όταν βρίσκονται κάποια βιβλία δίπλα σε κάδους, αλλά αυτές είναι τελείως φιλολογικές κουβέντες για λογοτεχνικά σαλόνια, το πραγματικό κέρδος βρίσκεται σε όσα μπορεί να προσφέρει κάθε μία οικιακή κουζίνα∙ δισεκατομμύρια ευρώ και την απαλλαγή από τις ενοχές ότι τα περισσότερα σκουπίδια (και κατ΄επέκταση τα ευρώ, που είναι και το μόνο αληθές εδώ!) ανακυκλώνονται, κάτι που μεταφράζεται δηλαδή σε διαρκή κατανάλωση. Το δεύτερο και το τρίτο κεφάλαιο ασχολούνται με σκουπίδια που εν μέρει ανακυκλώνονται, με έμμεσο ή άμεσο όμως κίνδυνο για τους ανθρώπους και τον πλανήτη. Τα ηλεκτρονικά απόβλητα έχουν μεν κάποια χρήσιμα ανακυκλώσιμα μέταλλα αλλά ο τρόπος εξαγωγής τους είναι απολύτως τοξικός – συν ότι το 90% του υπόλοιπου προϊόντος είναι σκέτη σαβούρα, ακριβώς όπως και η αξία επί της τιμής πώλησης ενός MacBook που καταλήγει κάθε τέταρτο στην Γκάνα! Από την άλλη, το 90% του χάλυβα μπορεί να ανακυκλωθεί και να χρησιμοποιηθεί εκ νέου, και κάτι που έχει πολύ χάλυβα αλλά σπάνια πάει το μυαλό του ανθρώπου είναι τα καράβια. Αλλά πού και κυρίως πώς διαλύεις ένα πλοίο; Απίστευτα ιδιαίτερο το τρίτο κεφαλαίο του βιβλίου, κυρίως για την έκπληξη που σου προκαλεί. Γινόμαστε μάρτυρες – Noor1 alert! – κάτι εντελώς αδιανόητου. «Η διάλυση πλοίων έρχεται να προσθέσει άλλο ένα επίπεδο περιπλοκότητας στη γεωπολιτική των αποβλήτων και το ερώτημα ποιος οφείλει να παραλαμβάνει τα σκουπίδια μας και γιατί. Όπως είδαμε, η νομοθετική ρύθμιση του εμπορίου αποβλήτων είναι ένα εγχείρημα που βρίσκεται σε εξέλιξη εδώ και δεκαετίες, με αποτελέσματα όχι ακριβώς θεαματικά. Κι όμως, η προσπάθεια να ρυθμιστεί το πού πηγαίνουν τα παλιά πλοία για να διαλυθούν έχει αποδειχθεί απείρως δυσκολότερη. Διότι αφορά έναν σημαντικό κλάδο της παγκόσμιας οικονομίας ο οποίος, πριν ακόμη αρχίσει να παγκοσμιοποιεί τον κόσμο μας, είχε μπορέσει με μεγάλη επιδεξιότητα να αποδεσμευτεί σχεδόν πλήρως από κάθε νομικό, οικονομικό και περιβαλλοντικό περιορισμό».  

 

Βέβαια, θα μου πείτε, χεστήκαμε για το πού πάνε τα σαπιοκάραβα για να μαζέψουν τα κομμάτια τους, η παραγγελία από το Temu να μην αργήσει. Το ακούω. Παραγγείλατε κάτι καλό; Πώς πληρώσατε; Με πλαστικό χρήμα, αλίμονο. Πληρώνει καλά το πλαστικό! Το πλαστικό είναι τόσο πολύ γύρω μας που πλέον αναζητά και χώρο εντός μας. Είναι αναμφίβολα ένα catch 22, φαύλος κύκλος. Έχει ξεφύγει από τον έλεγχό μας, κυρίως εμείς τελούμε υπό τον έλεγχό του. Πλαστική νοημοσύνη! Θα μας καταστρέψει; Ποιος να ξέρει; Όπως λένε και με κινηματογραφικούς όρους όταν κάποιος ολοκληρώνει τον ρόλο του ή/και το έργο έχει τελειώσει… «It’s a wrap!» 

 

[…] «Η πιο ανησυχητική πτυχή του προβλήματος είναι το πλαστικό, όπου το εμπόριο αποβλήτων φτάνει στο αποκορύφωμα του παραλογισμού και κάθε έννοια χρονικής αναλογικότητας καταλύεται: πράγματα που καταναλώνονται μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα χρειάζονται δεκάδες χιλιάδες χρόνια για να εξαφανιστούν. Κι ενώ η πράσινη επανάσταση ίσως μειώσει την εξάρτησή μας από τους υδρογονάνθρακες ως βασική πηγή ενέργειας, η πετροχημική βιομηχανία προετοιμάζεται στρατηγικά γι’ αυτή τη μετάβαση εδώ και χρόνια. Έχουν καταστρωθεί νέα σχέδια πλουτισμού. Το μέλλον των ορυκτών καυσίμων δεν βρίσκεται στην ενέργεια, αλλά στην κατανάλωση, στη συσκευασία όλων των πλαστικών που μας πουλάνε με ακόμα περισσότερο πλαστικό. Κι ο μηχανισμός αυτής της μετάβασης είναι ήδη ορατός παντού».  

 

Το κεφάλαιο για το πλαστικό θα είναι το πιο οικείο στους αναγνώστες αυτού του βιβλίου. Δεν σημαίνει βέβαια ότι δε θα βρει πτυχές του ζητήματος που δεν γνωρίζει εκεί μέσα, ούτε ότι τα προηγούμενα κεφάλαια δεν είναι εξίσου συναρπαστικά και ενδιαφέροντα, αν όχι και περισσότερο. Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Δώμα» σε μετάφραση της Δέσποινας Κανελλοπούλου. Το εξώφυλλο που χρησιμοποιήθηκε είναι πολύ όμορφο αλλά επιτρέψτε μου να έχω μια ας πούμε ιδεολογική ένσταση. Νιώθω ότι εστιάζει περισσότερο στην αφελή και άκριτη κατανάλωση στην οποία επιδιδόμαστε αδιακρίτως, και μας έχει φέρει σίγουρα σε αυτό το σημείο, αλλά το βιβλίο πραγματεύεται κυρίως μηχανισμούς εξουσίας και πώς αυτοί μας εκμεταλλεύονται επιτυχημένα. Επίσης, το σύνολο των κεφαλαίων δίνει μια γενικότερη οπτική του προβλήματος, πολύ πιο μακριά από την διαφημιστική δύναμη του πλαστικού. Θα βάλω εδώ μία φωτογραφία που μου άρεσε πολύ και υπάρχει σε εξώφυλλο βιβλίου με εντελώς άλλο ύφος, την οποία βρήκα κάπως περισσότερο ταιριαστή.  

 

Στο προπέρσινο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης είχα δει ένα ιδιαίτερο ντοκιμαντέρ του Nikolaus Geyrhalter που έκανε ηχηρά σιωπηλές «ανταποκρίσεις από τις παγκόσμιες χωματερές», το «Matter out of place». Στο βιβλίο «Ο πόλεμος των σκουπιδιών» ο συγγραφέας Αλεξάντερ Κλαπ δίνει φωνή σε αυτές τις ανταποκρίσεις, μιλώντας κυρίως με τους ανθρώπους που βιώνουν αυτήν την κόλαση, καθώς και φανερώνοντας τους μηχανισμούς της εξουσίας που κρατάνε αυτή την τοξική φωτιά σε συνεχή καύση. Δεν είναι τόσο ζοφερό όσο ίσως το φαντάζεστε, αν αναλογιστείτε ότι ο κόσμος δε διαφέρει και πολύ από έναν κοινό σκουπιδοτενεκέ – μέσα εκεί θα βρεις διάφορα, σίγουρα κάτι να σε κάνει να γελάσεις, να κλάψεις, να αποστρέψεις το βλέμμα, να κλείσεις την μύτη, η γειτνίαση του ευτελούς με το ποιοτικό, τίποτα που να μην μπορεί να διαχειριστεί κάπως, και να λάβει ξανά ζωή, ή ίσως πάλι, και τίποτα που να μπορεί να διαχειριστεί πια. 

 

Javier Jaén, Rethink Plastic, 2023