Ο μηχανικός του χαμένου χρόνου

 

 

 

Όσοι έχετε ένα σχετικό πάθος με το σκάκι, σίγουρα θα έχετε συναντήσει το όνομα του Μαρσέλ Ντυσάν (Marcel Duchamp), είτε σε φωτογραφίες όπου απεικονίζεται ο ίδιος να παίζει σκάκι είτε σε μερικές δημιουργίες του που έχουν ως θέμα το δημοφιλές αυτό παιχνίδι. Όσοι πάλι, έχετε πάθος με την λογοτεχνία, αν ανατρέξετε στο εξώφυλλο της «Σκακιστικής νουβέλας» από τις εκδόσεις Άγρα, θα ευτυχήσετε να κάνετε μια πρώτη γνωριμία μαζί του!

Διαβάζοντας τις συνεντεύξεις που έδωσε ο Μαρσέλ Ντυσάν στον Πιερ Καμπάν (Pierre Cabanne) το 1966, δύο χρόνια πριν τον θάνατό του, παρατήρησα μία συχνότατη αναφορά σε φράσεις όπως: «ήταν διασκεδαστικό», «με διασκέδασε πολύ», «ήταν κάπως αδιάφορο», «μου φάνηκε εντελώς αδιάφορο». Αυτές οι φράσεις περικλείουν την ηθική στάση του Μαρσέλ Ντυσάν, που κράτησε όλη του την ζωή, «ένας από τους πλέον ευφυείς καλλιτέχνες του 20 αιώνα», σύμφωνα με την γνώμη του Αντρέ Μπρετόν. 

Jeune homme triste dans un train [Θλιμμένος νεαρός άντρας μέσα σ' ένα τρένο], 1911

Ξεκίνησε ως ζωγράφος την περίοδο του Φωβισμού και του Κυβισμού αλλά αποξενώθηκε γρήγορα από τα παραδοσιακά μέσα όταν κατάλαβε ότι όλη η ζωγραφική τέχνη αποτελούσε μια οπτική γλώσσα – τη γλώσσα του αμφιβληστροειδούς! Συμπορεύτηκε με τους Σουρεαλιστές, σε μια παράλληλη πορεία, οι οποίοι προσπάθησαν κάπως να ξεφύγουν από την αμφιβληστροειδή γλώσσα. 

 

Le Grand Verre [Το μεγάλο γυαλί], 1915-1923

Προχωρώντας ένα βήμα παραπέρα, ο Ντυσάν επινόησε έναν νέο τρόπο προσέγγισης, χρησιμοποιώντας το γυαλί ως επιφάνεια δημιουργίας αντί του μουσαμά, πάνω στον οποίο τα χρώματα ατονούν και βρομίζουν με το πέρασμα των χρόνων. «Το Μεγάλο Γυαλί ήταν μια άρνηση κάθε αισθητικής, με την συνηθισμένη έννοια της λέξης».

 

Air de Paris [Αέρας Παρισιού], 1919

Ο Μαρσέλ Ντυσάν είναι περισσότερο γνωστός για τις δημιουργίες ready-made, βιομηχανικά έτοιμα προϊόντα όπου με κάποιες φράσεις ενσωματωμένες πάνω τους, «επιθυμεί την μεταφορά της σκέψης του θεατή σε άλλες σφαίρες που έχουν περισσότερη σχέση με τον λόγο». Με εντυπωσίασαν πολύ οι φράσεις-λογοπαίγνια (αποτελέσματα των σουρεαλιστικών παιχνιδιών που πραγματοποιούνταν συχνά στις συναντήσεις των Σουρεαλιστών) που συνοδεύουν τα ready-mades, όπου πράγματι, ταξιδεύουν το θεατή σε άλλες νοητικές σφαίρες. Τα λογοπαίγνια λειτουργούν μόνο στην γαλλική γλώσσα, αλλά υπάρχουν μέσα στο βιβλίο, πολλές επεξηγήσεις του μεταφραστή, όπου πετυχαίνει μια κάποια συνάφεια με την ελληνική γλώσσα. 

 

Why not Sneeze Rose Selavy? [Γιατί να μην φτερνιστείς ; η ζωή είναι ρόδινη], 1921

Ο Ντυσάν συνήθιζε να αναφέρεται στις δημιουργίες του με την λέξη πράγματα. Όπως ο ίδιος αναφέρει, η λέξη «art» προέρχεται από τα Σανσκριτικά και σημαίνει «κάνω»! Ο Μαρσέλ Ντυσάν έκανε πράγματα που τον διασκέδαζαν (γι' αυτό και οι τόσες αναφορές της λέξης «διασκεδάζω»), αδιαφορώντας (να και η έτερη λέξη!) για το νόημα που κανονικά θα έπρεπε να φωλιάζει στα έργα του. Δεν αποδεχόταν τον κοινωνικό ρόλο του καλλιτέχνη ο οποίος είναι υποχρεωμένος να κάνει κάτι, που θεωρεί ότι οφείλει τον εαυτό του στο κοινό. Υπήρξε ένας αντι-καλλιτέχνης, βαθιά καλλιτεχνικός. «Προτιμώ να ζω, να αναπνέω, παρά να δουλεύω. Δεν θεωρώ ότι η δουλειά που έκανα θα έχει μια οποιαδήποτε σημασία από κοινωνική άποψη στο μέλλον. Επομένως, αν θέλετε, η τέχνη μου είναι να ζω˙ κάθε δευτερόλεπτο, κάθε ανάσα είναι έργο που δεν γράφεται πουθενά, που δεν είναι ούτε ορατό ούτε εγκεφαλικό. Είναι ένα είδος μόνιμης ευφορίας». 

 

Η έκδοση της Άγρας είναι πολυτελής, με δεκάδες ιλουστρασιόν φωτογραφίες των «πραγμάτων» του Ντυσάν για τα οποία γίνεται λόγος στο κείμενο της συνέντευξης καθώς και επίμετρο, με επιλεγμένα κείμενα καλλιτεχνών από το κύκλο των Σουρεαλιστών. Μετά την ανάγνωση, αρκεί να πείτε, «Με διασκέδασε πολύ!» ή «Μου φάνηκε εντελώς αδιάφορο!» Είναι σίγουρο ότι, ο Μαρσέλ Ντυσάν, θα συμφωνούσε με οποιαδήποτε από τις δύο γνώμες!

Υ.Γ. 2666 Το κείμενο δημοσιεύτηκε στις Βολτίτσες. Το ready-made που παρουσιάζεται εκεί είναι δικής μου εμπνεύσεως και σκουριάζει με βραδύτητα στην αυλή μου. Έχω κάνει αμέτρητες κινήσεις με τα φλυτζανάκια του καφέ και τα ποτήρια του νερού. Ο Βασιλιάς έκαψε την γλώσσα του από τον ζεστό καφέ, η Βασίλισσα λέρωσε το θεσπέσιο φόρεμά της, οι Πύργοι στάθηκαν έκθαμβοι μπροστά στην επιβλητικότητα ενός μπουκαλιού με κρασί και τα άλογα ξεδίψασαν πάνω από το χείλος των ποτηριών. Η αναγνωστική παρτίδα χάνεται ή κερδίζεται με κάθε νέα αυγή.