Εδώ γελάμε

 

 

Χιούμορ; Γίναμε τώρα! Θα μπορούσε έτσι μικρή και περιεκτική να ήταν όλη η ανάρτηση και να τελείωνε εδώ αναίμακτα και αγέλαστα. Αλλά πρέπει να πούμε δυο λόγια παραπάνω γιατί όλοι σας έχετε χιούμορ, σωστά; Το χιούμορ είναι σαν την γνώμη, όλοι έχουν από ένα. Και όλοι έχουν το καλύτερο από όλους τους άλλους, δεν χωράει αμφιβολία. Στη θεωρία πάντα, γιατί στην πράξη, γελάνε και οι πέτρες! Η κάθε χρονιά οφείλει να κλείνει με χιούμορ, η νέα επιβάλλεται να ξεκινάει με τέτοιο, η ζωή να το ακολουθεί πατώντας στα ξέγνοιαστα βήματά του, ακόμα και ο κόσμος να τελειώνει με εκείνο∙ αν κάπου σε όλη αυτή την διαδρομή τα βρίσκει και με την λογοτεχνία, ακόμα καλύτερα. Μας αξίζει γαμώτο να γελάμε σαν μικρά παιδιά, πίνοντας παράλληλα και πολύ νερό – το χιούμορ είναι δώρο. «Τα παιδιά, υποστηρίζει ο Φρόιντ, δεν διαθέτουν καμία αίσθηση του κωμικού, αλλά είναι πιθανό να τα μπερδεύει με τον συγγραφέα ενός διαβόητου και καθόλου αστείου βιβλίου με τίτλο Το ευφυολόγημα και η σχέση του με το ασυνείδητο». 

 

Είναι ίσως αλήθεια ότι ένα θεωρητικό βιβλίο για το χιούμορ δεν έχει πολλή πλάκα, όπως και ένα βιβλίο για τη θεωρία λογοτεχνίας μπορεί να μην έχει λογοτεχνική αξία ή ένα βιβλίο μαγειρικής να μην έχει ιδιαίτερη γεύση. Αλλά από όσα βιβλία για το χιούμορ έχω διαβάσει ετούτο είχε το περισσότερο, το πιο κατανοητό (είμαι θιασώτης της θεωρίας ότι το χιούμορ δεν χρειάζεται σώνει και ντε να είναι κατανοητό, πρέπει να στηρίζεται στις ασυνάφειες για να ευδοκιμεί αλλά πάντα παραδόξως και περιέργως οφείλει να παρουσιάζεται ακατανόητα κατανοητό, με τρόπους που εξηγεί καλύτερα ο συγγραφέας) και χρήσιμο. Ο Τέρι Ίγκλετον χωρίζει το βιβλίο του σε 5 κεφάλαια, όπου αναλύει αρχικά τις επικρατούσες θεωρίες για το γέλιο, τη μεθοδολογία του, την εξέλιξη του χιούμορ ιστορικά και ύστερα την σύνδεσή του καθώς και την δύναμη πυρός του σε αντιπαράθεση με την πολιτική, ευρύτερα.
 

[…] Η Αλένκα Ζουπάντσιτς, σε μια πρωτότυπη μελέτη της για την κωμωδία, αντιμετωπίζει τα αστεία ως μικρόκοσμους της «παράδοξης και ενδεχομενικής συγκρότησης του κόσμου μας». Τα αστεία φέρνουν στο προσκήνιο της συνείδησης την τυχαία, αθεμελίωτη φύση της κατανόησής μας. Είναι, κατά μία έννοια, η κρυμμένη αλήθεια της συμβολικής τάξης της γλώσσας, με την ορθολογική, φαινομενικά φυσική της εκδοχή της πραγματικότητας. Τα σημαίνοντα που συγκροτούν αυτή τη τάξη είναι στην πραγματικότητα αυθαίρετα σημάδια και ήχοι, και, προκειμένου να λειτουργήσουν αποτελεσματικά, πρέπει να είναι αρκετά ευέλικτα, ασαφή και ελεύθερα, ώστε να συνδυάζονται με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους, ακόμη και παράλογους και εξωφρενικούς. Αυτά, λοιπόν, που παράγουν νόημα πρέπει επίσης λογικά να παράγουν και α-νόημα (nonsense). Το καθένα είναι αναγκαία συνθήκη για την ύπαρξη του άλλου. Η Ζουπάντσιτς κάνει λόγο για «καθολικό α-νόημα ως προϋπόθεση κάθε νοήματος».

 

Έχοντας χαρακτηριστεί ήδη αρκετές φορές σκατόψυχος για το χιούμορ μου, απάνθρωπο σκουλήκι που αντιμετωπίζει τους συνανθρώπους του ως μαριονέτες, κλπ, ένα έχω να δηλώσω ως φτωχή και μίζερη υπεράσπισή μου: πλάκα έκανα ρε παιδιά! Ναι ξέρω, αυτό το «πλάκα έκανα» γίνεται ολοένα και πιο κατακριτέο στον κόσμο μας, αλλά πρέπει κάποτε και οι δήμιοι να καταλάβουν πώς λειτουργεί πριν αφήσουν τα χέρια με το τσεκούρι να πέσει προς τα κάτω. «Η θεωρία της ανωτερότητας είναι ορθή ως προς το γεγονός ότι χαμογελάμε με τις ατέλειες των άλλων, αλλά σφάλλει στο σημείο που υποστηρίζει ότι αυτό συμβαίνει απλώς και μόνο επειδή μας αρέσει να τους κοιτάζουμε αφ’ υψηλού. Παρ’ όλα αυτά, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι μεγάλο μέρος του χιούμορ στηρίζεται στην προσβολή και την κακομεταχείριση».
 

Η μία θεωρία είναι αυτή της ανωτερότητας που αναφέρεται παραπάνω, και ενστερνίζεται και ο Μπερξόν, ότι τέλος πάντων αν τους συμπαθούμε όλους δεν θα γελάσουμε ποτέ. Η έτερη επικρατούσα είναι πιο ψυχαναλυτική, εκείνη της απελευθέρωσης, που λέει ότι σε έναν εύτακτο κόσμο γεμάτο συμβιβασμούς πρέπει να επιδιώκεται μια απελευθέρωση ψυχικής ενέργειας για να μην πάμε για τρέλες (ξέρετε πού). Μια αναρχία εκ μέρους εκείνου που προσπαθεί να καταβάλει το εγώ οδηγώντας το σε ψυχικές εκκενώσεις – χέσε μας ρε Φρόιντ, χριστουγεννιάτικο. Χοντρικά, τις ανέλυσα τις θεωρίες, το καταλάβατε φαντάζομαι!
 

«Ένα άλλο πρόβλημα με τη θεωρία της ασυνάφειας είναι ότι είναι περιγραφική και όχι ερμηνευτική. Μας λέει με τι γελάμε, όχι όμως γιατί συμβαίνει αυτό. Είναι αναγκαίο, λοιπόν, να συνδυάσουμε τη θεωρία της ασυνάφειας με τη θεωρία της απελευθέρωσης, η οποία είναι ερμηνευτική. Είδαμε ότι μερικοί θεωρητικοί συνδυάζουν τη θεωρία της ανωτερότητας με τη θεωρία της ασυνάφειας, ή την πρώτη με τη θεωρία της απελευθέρωσης, αλλά η απελευθέρωση και η ασυνάφεια φαίνεται πως αποτελούν τον πλέον γόνιμο συνδυασμό». Το κεφάλαιο με τις Ασυνάφειες, τελικά, είναι το λιγότερο μπερδεψιάρικο και το πιο διασκεδαστικό γιατί δείχνει τους πολύπλοκους τρόπους με τους οποίους γελάμε και όχι τους πιθανούς λόγους. Το γέλιο μπορεί συχνά να είναι αβίαστο, το χιούμορ όμως ποτέ, απαιτεί δημιουργικότητα και επιμονή, και αντίστοιχη καλλιέργεια από τους δέκτες του – για αυτόν ακριβώς τον λόγο, αρκετοί ηλίθιοι δεν βρίσκουν το χιούμορ σου ιδιαίτερα έξυπνο! Σίγουρα, υπάρχουν ποιοτικές και αισθητικές διαβαθμίσεις, από το εντελώς χοντροκομμένο στο πλέον λεπτεπίλεπτο (humor shaming!) και ο καθένας βρίσκει αυτό που τον ικανοποιεί. Εδώ θα σταθώ στο πνεύμα – όχι των Χριστουγέννων, κάτι περισσότερο διαχρονικό – που γεννήθηκε μαζί με τους τζέντλεμεν αλλά ευτυχώς δεν πέθανε μαζί τους – oh dear, δεν υπάρχουν πια αληθινοί τζέντλεμεν. «Θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι ιδίως το πνεύμα αντιπροσωπεύει μια μικρή νίκη της νόησης επί της ύλης – μιας ευέλικτης δημιουργικής νοημοσύνης επί του ακατανόητου του κόσμου». Ίσως από τα λιγότερο πνευματώδη σημεία του βιβλίου όμως αναμφιβόλως από τα πιο ουσιώδη, κατά την γνώμη μου. 

 

Μία εξαιρετική μελέτη που αν την διάβαζα παλιότερα θα μου έδινε τα θεωρητικά όπλα που ίσως τότε να χρειαζόμουν – τώρα πια έχω βγει στο αντάρτικο∙ αυτοϋπονομευστής. Φυσικά αξίζει να την διαβάσετε όλοι γιατί είναι ευκολότερη από άλλες μελέτες γύρω από το χιούμορ και σίγουρα ευκολότερη από το ίδιο το χιούμορ. Υπέροχη έκδοση από το «Πεδίο», με ωραία μετάφραση από τον Γιώργο Μπαρουξή και με άκρως χριστουγεννιάτικο εξώφυλλο λίγο πριν μπει στον φούρνο – το μόνο που μένει να γίνει αφότου διαβάσετε το βιβλίο είναι να καταφέρετε και να το χωνέψετε!
 

[…] «Συνεπώς, οι απολαύσεις του πνεύματος είναι πολύπλοκες. Απολαμβάνουμε ταυτόχρονα την επιδεξιότητα ως προς τη μορφή, τη μαστοριά της εκτέλεσης, την οικονομία της συνοπτικής γλώσσας, το ελεύθερο παιχνίδι της νόησης, τις αντιστροφές, τις ανατροπές, τις εκπλήξεις και τις μετατοπίσεις του περιεχομένου, τη διανοητική ικανοποίηση επειδή κατανοήσαμε το αστείο και την έκθεση της προσωπικότητας που συνεπάγεται, ενώ η κακεντρέχεια, η αναίδεια ή η περιφρόνηση που μπορεί να κρύβονται πίσω από ένα ευφυολόγημα μας επιτρέπουν μια ορισμένη, έμμεση εκτόνωση. Επιπλέον, αισθανόμαστε μια σαδιστική ικανοποίηση βλέποντας τον στόχο του ευφυολογήματος (χριστουγεννιάτικου οικογενειακού τραπεζιού) να περιέρχεται σε στιγμιαία (διαρκή) αμηχανία».
 

Υ.Γ. 2666 Καλά Χριστούγεννα και καλά κρασιά (δεν κάνω πλάκα τώρα)!